Het is onvermijdelijk en duidelijk: schrijver Geert Mak (73) is teleurgesteld. In hem schuilde decennialang een democraat en een Europeaan, maar die kunnen vanaf 2009 niet meer met elkaar overweg: „Voor mij geen Europa meer, dacht ik ook nog in mijn woede.”

De oorzaak is het gevoel van „onmacht en non-democratie” wanneer Brussel na de verkiezingen onverwachts de Belgische premier Herman van Rompuy aanstelt als de eerste voorzitter van de Europese Raad en de Britse politica Catherine Ashton presenteert als de eerste EU-buitenlandchef. Die benoemingen waren in de achterkamertjes door Europese regeringsleiders bekokstoofd.

Tot overmaat van ramp herhaalt het non-democratische proces zich vorig jaar zomer. Vrijwel niemand zag aankomen dat de Duitse Ursula von der Leyen de nieuwe Europese Commissievoorzitter zou worden. Voor EU-burgers die waarde hechten aan de inbreng van het Europese volk in Brusselse besluitvorming, was dit opnieuw een klap in het gezicht. Zo ook in het gezicht van Mak.

Het beschrijven van zijn woede over Brussel, doet de vraag rijzen of hij wel de meest geschikte persoon is om het Europa van de afgelopen twintig jaar objectief te schetsen op papier. Doet hij het Europese project dan wel recht?

Pijnlijk

Maar eerlijk is eerlijk, hoe pijnlijk het mag zijn voor Europese enthousiastelingen, de schrijver schiet met zijn heldere hoofdstukken vaker wel dan niet in de roos. Hij kan de zwakten van onder meer de euro, het Europese migratie- en uitbreidingsbeleid haarfijn uitleggen en beargumenteren. Dat doet hij onder andere met het aankaarten van zichtbare en tastbare praktijkvoorbeelden. Neem nou die afbeeldingen van niet-bestaande gebouwen en bruggen op eurobankbiljetten, daar zit een veel diepere betekenis en analyse achter.

Mak beschrijft daarnaast op een hartverscheurende wijze hoe een groenteboer in Hongarije de toetreding van het land tot de Europese Unie niet overleefde – net als vele andere relatief kleine ondernemingen in Hongarije. Prijsconcurrent Lidl streek neer in de regio en de boer kon niet opboksen tegen de lage prijzen van de winkelketen. „In zijn wanhoop sloeg hij daar zijn bananen in, de prijzen lagen er ver onder zijn eigen inkoopsprijs.” Zijn eigen klanten troffen hem bij de Lidl aan, het duurde niet lang of hij was failliet.

Ook weet Mak de kantelpunten binnen de EU of in een specifieke lidstaat haarfijn aan te wijzen. Voor Polen kwam dat moment in 2010, toen een Pools regeringsvliegtuig op 10 april neerstortte bij de Russische stad Smolensk. De Poolse president Lech Kaczynskien, zijn vrouw en tientallen andere hoge ambtenaren zijn onder de bijna honderd slachtoffers. Mak beschrijft hoe de tragedie het „geschiedenisverhaal van eeuwig slachtofferschap en verraden heldenmoed” in het land verder aanwakkert.

Joden

In dat Poolse verhaal is weinig ruimte voor de Europese Unie en, opvallend genoeg, ook niet voor Joden. De schrijver laat de half-Joodse Anna in een klein hoofdstuk aan het woord om haar ervaringen in het land te delen. Ze schetst treffend hoe het negatieve zelfbeeld van de Polen „moest worden gecompenseerd met nationalisme, identiteit: wij zijn katholieken, geen Joden.” Antisemitisme is volgens haar niet toegenomen, alleen meer geaccepteerd.

Naast Anna zijn ook vijf andere ‘ervaringsdeskundigen’ over verschillende Europese kwesties een bescheiden aantal bladzijden in het boek aan het woord. Daardoor zijn vrijwel alle vloeiend geschreven persoonlijke verhalen in ”Grote verwachtingen” afkomstig van deze zes personages. Zij geven een waardevolle blik achter de schermen van een land.

Herkenning

Wanneer de lezer bij de laatste bladzijde van slothoofdstuk veertien, ”Grote verwachtingen: 2018-2019”, is aangekomen, is de kans aanwezig dat er een raar gevoel van herkenning bovenkomt. Herkenning dat wanneer iemand twintig jaar gaat omschrijven, de grote –vaak negatieve gebeurtenissen– eruit worden gevist.

Wanneer bijvoorbeeld op vakantie alles gaat zoals gepland, wordt het bij thuiskomst simpelweg omschreven als een mooie vakantie. Maar op de vakanties waar het stortte van de regen, iemand halsoverkop terug naar huis moest vanwege een wereldwijd uitgebroken coronavirus of een gemiste vlucht alles in de war schopte, worden de verhalen na jaren nog herinnerd en verteld. Precies dát gevoel geeft het boek ”Grote verwachtingen”.

Mak mist in zijn schets van de afgelopen twintig jaar Europa geen enkele gebeurtenis met grote impact. Hij gaat ze allemaal keurig af: de euro- en migratiecrisis, de brexit, de EU-uitbreiding van 2004, de Russische annexatie van de Krim, de afwijzing van een Europese grondwet en de groei van het populisme. Ze worden per hoofdstuk glashelder behandeld, maar met alle deeltjes achter elkaar geeft het boek op het einde een nare nasmaak: is dít het dan? Bestaat Europa alleen maar uit falen en fouten?

Hoopvol

Nee, is dan Maks antwoord. Ongeacht alles is de zeventiger niet alle hoop in Europa verloren, maar toch komt hij niet echt hoopvol over. Wil de Europese Unie in de toekomst slagen, dan moet de Unie „de komende decennia een antwoord zien te vinden op sterk uiteenlopende zaken” – „een bijna onmogelijke opdracht.” Toch spreekt hij iets verderop nog een keer zijn hoop uit: er is tijdens een volgende crisis nog een tweede kans voor de Europese Unie. Dan moet de EU richting een federatie gaan óf de vorm krijgen van een „breed internationaal verband.”

In de epiloog probeert Mak de balans op te maken. Ondanks alle crises, is de „Unie de afgelopen twintig jaar duidelijk gegroeid en verstevigd.” Hij noemt in een paar alinea’s al de lichtpuntjes, bijvoorbeeld de Europese eenheid tijdens de brexit, het klimaatbeleid of de gezamenlijke sancties. Doet hij daarmee recht aan het project Europa? Aan alle positieve ontwikkelingen die het continent ook heeft gekend? Voor de ene lezer wel, voor de andere niet.

Het boek van Geert Mak over grote verwachtingen in Europa doet bovenal realiseren dat het waar is wat iemand ooit zei: „Expectations ruin relationships” – verwachtingen verwoesten relaties. Dat is helder terug te zien in hoe de verwachtingen die de schrijver had van Europa, hem uiteindelijk grotendeels zijn relatie met datzelfde Europa heeft gekost.

Boekgegevens

Grote verwachtingen, Geert Mak; uitg. Atlas Contact; 556 blz.; € 36,99