Engeland beschouwt Van Haaften als zijn tweede thuisland. Hij gaf veertig jaar Engels op het Driestar College. En de diaken van de oud gereformeerde gemeente in Nederland te Utrecht deed in de loop der jaren contacten op met calvinisten in Engeland en Schotland.

Tot een gesprek over de ”Christenreis” van Bunyan is Van Haaften zeker bereid. Een kop koffie of Engelse thee –mét melk– mag daarbij niet ontbreken. Het verzameld werk van Bunyan, uiteraard in Engelstalige versie, staat binnen handbereik in de boekenkast. Van Haaften: „De ”Christenreis” is wel de nummer één van Bunyans werken.”

Wat is de samenvatting van Bunyans boodschap in de ”Christenreis”?

„Het antwoord van de Heere Jezus op de vraag van een volgeling uit de schare die Hem naliep: „Zijn er ook weinigen die zalig worden?” Toen zei Hij: „Strijdt om in te gaan door de enge poort.” Bunyan herhaalt dat in zijn inleidend gedicht op de ”Christinnereis”: strijden met het kwaad, je hoeden voor slangengif en duivelse machten, de geestelijke slavernij ontvluchten en door het geloof strijd voeren om de overwinning te behalen.

Bunyan wist uit bittere persoonlijke ervaring dat een ”established” of gearriveerd christendom op gespannen voet staat met geestelijk pelgrimschap. Hij maakt onderscheid tussen een cultuurchristendom en het lopen in een geestelijke loopbaan. Niemand die de kostbaarheid van de ziel ontdekt, ontkomt aan strijd.”

Hoe verhoudt zich dit werk tot de ”Christinnereis”?

„Er zijn nuanceverschillen. De ”Christinnereis” is een lieflijker verhaal dan de ”Christenreis”, waarin de fiere strijder meer centraal staat. Die moet zijn vrees en twijfels overwinnen, maar gaat het gevecht aan. In de ”Christinnereis” zie je een gevoeliger en bedeesder karakter een belangrijke rol spelen, vertegenwoordigd door een vrouwelijk element met grotere fijnzinnigheid. Daarin speelt ook het gemeenschappelijke een grotere rol, terwijl in de ”Christenreis” de individuele pelgrim scherp uitgebeeld wordt.

Overigens maken we hier een groter onderscheid dan Bunyan zelf gewild heeft. In het Engels heet de ”Christinnereis” namelijk gewoon deel twee van ”The Pilgrim’s Progress”.”

Wanneer hebt u de ”Christenreis” voor het eerst gelezen?

„Als kind heb ik flarden meegekregen en een van de vele varianten als kindervertelling gehoord. Ik heb het boek integraal gelezen tijdens mijn studie Engels. Toen heeft het me zeer aangesproken. Ik was er verwonderd over dat het perfect paste bij de opvoeding die ik in de rechterflank van de gereformeerde gezindte gehad heb, hoewel het uit een ander taalgebied komt.

Het maakte ook indruk, omdat het sterk appelleert aan het geweten van een christelijke jongere. De lezer ontkomt niet aan de klemmende vraag: Hoe loop jij in de geestelijke loopbaan. Lóóp je daar eigenlijk wel in?”

Wat betekent dit boek voor u?

„Het boek vermaant heel dringend om niet toe te geven aan de drang om mee te willen doen en deel te willen uitmaken van een ”establishment”-christendom of een fatsoenlijke ”vanity fair”-cultuur. Het boek ontmaskert het ongenoegzame karakter van een lauwe belijdenis. Het leven is het voeren van een geestelijke strijd. Allereerst tegen jezelf en vervolgens tegen alles wat vertraging oplevert in de geestelijke loopbaan. Pelgrimschap en vreemdelingschap, daar gaat het om.”

Wat is uw visie op het boek?

„Ik zie in het boek vier verschillende lagen. In de eerste plaats is er het verhaal als verhaal. Op verhaalniveau zal iedere lezer het werk ervaren als een aantrekkelijke schildering van het boeiende, gevaarvolle en gevarieerde leven van Christen. Bunyan heeft met woorden een klassiek schilderij gemaakt, in de vorm van een allegorische raamvertelling. De openingszin is een meesterzet geweest. Je wordt als lezer meegenomen in de droom.

Daarmee heeft Bunyan respect afgedwongen. Je moet niet vergeten dat bijna niemand in Engeland het met hem eens was. Hij was protestant, maar geen anglicaan. En als protestant verwierp hij ook nog eens de kinderdoop, waarmee hij belandde in de marge van het kerkelijk leven in die tijd.

Je kunt het boek ook lezen als een spiegel van de zeventiende-eeuwse Engelse samenleving. Er zit een hiërarchie in het verhaal die herinnert aan de tegenstellingen tussen de klasses van toen. Als Christen aanklopt, doet een poortwachter open. Die moet op zijn beurt vragen of hij binnen mag komen, bijvoorbeeld in het paleis Liefelijkheid. Bunyan kende vanuit zijn werk als ketellapper het verschil tussen het landhuis en de nederige ”cottage”, tussen ”upstairs”, de bezitters, en ”downstairs”, de ”working class”. Er is wel een basale gelijkheid in geestelijke zin, maar de maatschappelijke tegenstellingen kieren erdoorheen.

In de derde plaats is de ”Christenreis” het prototype van een prozaverhaal. In Bunyans tijd deed je pas mee als je je verhaal vertelde in de vorm van een treurspel of een gedicht. Hij was er zich goed van bewust dat dit proza-element baanbrekend was. Hij kreeg ook genoeg kritiek dat hij het gewaagd had om fictie te schrijven over tere geestelijke zaken. Hij zette toch door. Zijn doel was geestelijke lering door gezond vermaak in de vorm van een goed boek te bieden. Ter lering ende vermaak, om het zo te zeggen, daar is Bunyan goed in geslaagd.

In het voorwoord op de ”Christinnereis” kan hij dan tot zijn blijdschap melden dat het boek in Frankrijk, Vlaanderen en Holland goed ontvangen was. Het kon tegenstellingen overbruggen. Het is zowel door protestanten als rooms-katholieken omarmd.Ten slotte heeft ieder zijn eigen leeservaring. Voor een kind dat dit boek leest, zal het zijn: „Op bergen en in dalen, ja, overal is God.” Een volwassen lezer ziet nog meer elementen vertegenwoordigd dan een zeventiende-eeuwse lezer: het ”fantasy”-genre, het sprookjesachtige, de middeleeuws aandoende monsters.

Maar anders dan C. S. Lewis laat Bunyan vooral rationele wezens praten, ook al zijn ze vermomd als monster of dier. Ook zijn de beelden genormeerd door de geestelijke loopbaan. Al kun je dat niet te ver strekken. Als Christen Getrouw ontmoet na het doorgaan van de Vallei van Ootmoed, wil die laatste niet wachten en roept hij dat de bloedwreker hem op de hielen zit. Dan is hij het kruis al voorbij. Wij zouden dat wellicht associëren met een fase in de geloofsbeleving vóór het kruis.

Bunyan waarschuwt zijn lezers ervoor om van zijn schilderij geen model bekeringsweg te maken.”

Er wordt wel gezegd dat de ”Christenreis” naast de Bijbel het meest vertaalde en verkochte boek ter wereld is. Hoe zou dat kunnen komen?

„Tim Keller zei eens dat het christendom in staat is om zich in alle culturen te nestelen. Daar is de ”Christenreis” een sprekend voorbeeld van. Waar christendom bestaat, wordt de ”Christenreis” gelezen. Of het nu in Korea of in Afrikaanse landen is. Het is een kunstwerk dat groots en geniaal is opgezet. Het bevat een verbeeldingskracht die aanhoudend op hoog literair niveau de menselijke toestand onder het licht van de eeuwigheid uitschildert. Zoiets gebeurt ”once in a lifetime”.

Misschien hadden de verachte Engelse calvinistische baptisten ook wel een grote literator nodig om hun smaders wat te kunnen antwoorden, zoals ze in dr. John Gill ook een groot theoloog kregen. Het bewijst ook dat God eren zal wie Hem eren. Bunyan was een levend getuige, met grote gaven die hij in de dienst van God besteed heeft. Zijn boek is daarvan een vrucht, die we nog steeds hebben.”

U pleit ervoor om de ”Christenreis” te laten staan op de leeslijst voor Engelse literatuur in het voortgezet onderwijs. Waarom?

„Allereerst omdat het in zijn soort net zo belangrijk is als de literatuur van Shakespeare. En het is toegankelijk voor vrijwel iedereen. Ook wie niet bekend is met de Bijbel, komt bij aandachtige lezing onder de indruk. Of in verzet. Het doet altijd iets met je.

Ook op Engelse seculiere scholen wordt de ”Christenreis” als literatuur behandeld, waarbij leraren opmerkingen maken als: „Christians believe these things to be true.” Dus: „Christenen geloven dat deze dingen waar zijn.” Het boek is zo verweven met onze joods-christelijke geschiedenis dat je het niet kunt wegdenken uit de canon.

Kenneth Howard, twintigste-eeuws historicus en baptistenpredikant, heeft eens betoogd dat iedere christelijke jongere in elk geval vier boeken gelezen moet hebben: Augustinus’ ”Belijdenissen”, Thomas á Kempis’ ”Navolging van Christus”, Pascals ”Gedachten” en Bunyans ”Christenreis”. Het zou toch mooi zijn als iedere jongere dat zou doen? Dan beschikken ze over christelijke contemplatie, filosofie en literatuur uit een periode van 1500 jaar. Dat is een stevig wapen tegen de tijdgeest. Het kost wel tijd om dat te doen. Zelf heb ik over het boek van Pascal een jaar gedaan.

Overigens zeg ik dit niet om alles wat zich nu als populair aandient, te verwerpen. Maar deze boeken kunnen wel dienen als basis voor alle andere leeservaring. En als je eenmaal de ”Christenreis” gelezen hebt, ga je ook verder lezen in Bunyans andere werken.

Het is mooi dat studenten op de verenigingen Depositum Custodi en Solidamentum de ”Christenreis” in het verleden hebben besproken met ds. John Broome. De catechisanten van onze oud gereformeerde gemeente in Utrecht doen dat ook, samen met ouderling W. A. de Jong.”

Wat heeft dit werk van Bunyan ons te zeggen, meer dan 300 jaar nadat hij het heeft geschreven?

„Het houdt ons allemaal een spiegel voor. We zijn zo vaak gericht op ons christelijk consumentisme. Ik betrap mezelf daar ook op. Bunyan laat ons zien wat een contrast dat is met de pelgrimsgestalte. De pelgrim heeft haast en is op reis. Toen we op vakantie in Oostenrijk eens een bergwandeling maakten, zag ik een treffende spreuk op een huis: ”Das Leben ist eine kurze Zeit. Die Heimat ist die Ewigkeit”. Dat stelt dit boek nadrukkelijk aan de orde: het leven duurt maar even. De eeuwigheid is ons huis.

En het blijft natuurlijk grootse literatuur. Ook een cultuurchristen of seculiere westerling blijft onder de indruk raken van dit schilderij in woorden, dat net als Rembrandts ”Nachtwacht” speelt met licht en duisternis. Dit boek zal tot het einde der tijden zijn lezers hebben.”

De ontmoeting van Christen met Getrouw

„Toen Christen verder reisde, kwam hij bij een kleine heuvel die daar opgeworpen was om pelgrims de mogelijkheid te geven voor zich uit te zien. Daarom klom Christen erop en toen hij vooruit keek, zag hij Getrouw voor zich uit reizen. Toen riep Christen luidkeels: „Hé, hé, hé daar! Wacht eens even! Ik wil je vergezellen!” Daarop keek Getrouw achterom en Christen riep nog een keer: „Wacht, wacht tot ik bij je ben!” Maar Getrouw antwoordde: „Nee, mijn leven loopt gevaar, de bloedwreker zit me op de hielen.”

Hierdoor was Christen wel enigszins geroerd. Hij verzamelde al zijn krachten en haalde Getrouw snel in. Ja, hij ging hem zelfs voorbij, zodat de laatste de eerste werd. Toen glimlachte Christen triomfantelijk, omdat hij van zijn broeder had gewonnen. Maar omdat hij er niet goed op lette waar hij zijn voeten zette, struikelde hij plotseling en viel. En hij kon niet weer opstaan, totdat Getrouw naar hem toekwam om hem te helpen.”

Uit: ”De Christenreis” (vert. prof. dr. A. Baars, 2018)

John Bunyan

John Bunyan wordt op 30 november 1628 geboren in Elstow, een dorpje in het Engelse graafschap Bedfordshire. Na zijn diensttijd trouwde hij met een vrouw van wie de naam onbekend is. Hij verdiende geld als ketellapper.

In 1655 sluit Bunyan zich aan bij de baptistengemeente van Bedford, die ook wel ”Bedford meeting” wordt genoemd. In die gemeente wordt hij diaken en niet veel later begint hij te preken.

Bunyans echtgenote overlijdt in 1658. De weduwnaar blijft achter met vier jonge kinderen. In datzelfde jaar trouwt hij met een 18-jarige vrouw, van wie de naam Elizabeth is.

Omdat Bunyan niet door een bisschop is gewijd, wordt hij door de overheid gezien als een illegale prediker. Daarom wordt hij in 1660 gearresteerd en gevangengezet. Als Bunyan in 1672 wordt vrijgelaten, kiest de Bedford meeting hem tot voorganger.

Deze gemeente dient de prediker de rest van zijn leven. Bunyan overlijdt op 31 augustus 1688 in Londen, nadat hij in een storm ziek is geworden.

Serie Klassieker

De actualiteit van bekende boeken uit de kerkgeschiedenis.