De wereldbevolking groeit en mensen gaan in luxere, vaak betonnen gebouwen wonen en werken. Daardoor neemt de vraag naar zand toe. Zand wordt onder andere gebruikt voor de productie van beton, als ondergrond voor wegen en gebouwen, om de kust te beschermen en als ingrediënt van cement, glas en asfalt. Het is dus een belangrijke grondstof. Maar zand wordt wereldwijd schaars. „Zand is het meest gewonnen product op aarde”, vertelt Martin Baptist, marien ecoloog aan het onderzoeksinstituut Wageningen Marine Research. Hij doet al vijftien jaar onderzoek naar de gevolgen van zandwinning en zandsuppletie (het opspuiten van zand) voor het bodemleven. „We winnen meer zand dan aardolie, steenkool of wat dan ook”, vertelt hij. En net als fossiele brandstoffen is zand een grondstof die we sneller weghalen dan de natuur kan aanvullen.

Je kunt zand winnen uit de zee en uit rivierbeddingen. Nederland is rijk aan zand. „Wij hebben veel geluk met de ondiepe Noordzee voor de deur met prachtig zand”, zegt Baptist. Het perfecte bouwzand dat in delen van de Noordzeebodem ligt, is door rivieren als de Rijn en de Maas onze kant op gevoerd. Kenmerk van goed bouwzand is de grofkorreligheid.

Landen die grenzen aan oceanen kunnen vaak geen zand uit de zee halen. „Daar is de zeebodem te diep en daarom moeten ze het zand uit de rivierbeddingen halen of importeren”, vertelt Baptist.

Zandhandel

Gek genoeg hebben ook woestijnlanden zoals de Verenigde Arabische Emiraten en Saudi-Arabië een tekort aan zand. Zand voor beton moet namelijk scherp en hoekig zijn. Woestijnzand is afgerond door de wind en plakt daardoor niet. In de Burj Khalifa in Dubai, met 828 meter de hoogste toren ter wereld, is 330.000 kubieke meter cement verwerkt. Het benodigde zand hiervoor is vanuit Australië ingevoerd.

Het schaarser worden van zand is volgens Baptist een „onontdekt probleem”, dat wel steeds meer aandacht krijgt. In het radioprogramma Vroege Vogels schetste hij zondag de milieuproblemen die door zandwinning ontstaan. Singapore heeft veel zand nodig voor het ophogen van de kust om te kunnen uitbreiden. Al dit zand wordt geïmporteerd uit de omliggende landen: Indonesië, Maleisië en de Filipijnen. Die voerden een exportverbod voor zand in. Er vindt nu illegale zandhandel plaats. Al tachtig kleine, onbewoonde eilandjes in Indonesië zijn stiekem weggegraven. Met die eilanden verdwijnt veel natuur zoals mangrovebossen, zeegrasvelden en stranden waar zeeschildpadden hun eieren leggen. In Afrika en Zuid-Amerika vinden volgens Baptist ook illegale afgravingen plaats van stranden en rivierbeddingen.

China moet ook al bouwzand importeren. De eigen makkelijk te ontginnen zandvoorraden zijn namelijk al opgebruikt, tegelijk wordt er veel gebouwd in China.

In Nederland is de zandwinning volgens Baptist gelukkig redelijk gereguleerd. Elk jaar wordt op aangewezen plekken een oppervlakte zo groot als Schiermonnikoog tot 80 centimeter diep afgegraven, vertelt hij. Het bodemleven gaat op plekken waar zand is gewonnen helemaal dood. De wormen, kreeftachtigen en schelpdieren sterven, terwijl vissers en vogels er afhankelijk van zijn. Maar het herstelt wel weer.

Hij maakt zich wel zorgen over het vele zand dat nodig is om de kust te beschermen als de scenario’s voor klimaatverandering uitkomen. „Als de gletsjers smelten en de zeespiegel fors stijgt, hebben we aan het eind van de eeuw echt een probleem.”

Er moet dan meer zand uit de Noordzee komen. Het is zeer de vraag of de Noordzeebodem dat aankan. Importeren zal ook duur zijn of gewoon niet lukken, omdat zand wereldwijd schaars wordt.

Asfalt

Een oplossing ziet Baptist nog niet. Ophoogzand onder wegen en woonwijken blijft nodig, net als zand voor bescherming van de kust. Echte alternatieven voor beton zijn er volgens hem niet, want met hout en andere natuurlijke materialen kun je niet zo groot en goedkoop bouwen als met beton. Bovendien is veel ruimte nodig om alle benodigde bomen of planten te laten groeien en ook aan ruimte hebben we door de groeiende wereldbevolking gebrek.

Een deel van de oplossing zal het recyclen van beton en asfalt zijn door het te vergruizen en opnieuw te gebruiken. „Dat gebeurt niet veel, maar wel in toenemende mate.”