Een deel van Bunyans vrienden was fel tegen publicatie van ”Pilgrim’s Progress”. Zo hoorde je niet over geestelijke zaken te schrijven. De christenheid mag blij zijn dat de auteur toch doorzette, zij het nadat hij in dichtvorm zijn motivatie uitgebreid op papier had gezet. Ook uitgever Nathanael Ponder was zeer content met Bunyans beslissing. De uitgave maakte hem tot een vermogend man.

Het is allemaal te lezen in de nieuwste editie van ”De Christenreis”, een vertaling van de hand van prof. Baars. Die bevat ook een uitgebreide schets van het leven van de ketellapper van Bedford, de verantwoording van Bunyan, zijn kanttekeningen bij ”Pilgrims Progress” en verklarende voetnoten van prof. Baars zelf. De emeritus hoogleraar homiletiek van de Theologische Universiteit Apeldoorn publiceerde eerder een vertaling van Bunyans boek ”Come and welcome to Jesus Christ”.

Wat trekt u in Bunyan?

„Tijdens mijn verblijf in Canada raakte ik geboeid door de puriteinen en dat is zo gebleven. Bunyan is een heel bijzondere. Wat me in hem boeit, is zijn veelzijdigheid. Bunyan is geen bestudeerd theoloog, maar een echte lekenprediker. Naar artikel 8, zouden wij zeggen, maar dan écht met singuliere gaven. Aanvankelijk preekte hij sterk vanuit het gevoel, met alle gevaren daarvan. Later kreeg hij meer oog voor de vastheid van Gods beloften, maar hij bleef proberen het hart van de hoorder te raken. Daarin was hij buitengewoon begaafd, mede door zijn geweldige taalgevoel. Die combinatie is menselijk gesproken het geheim van zijn populariteit.”

Wat voegt uw Nederlandse vertaling toe aan de pakweg tien die er al waren?

„Om te beginnen de kanttekeningen van Bunyan en de verantwoording die hij schreef. Die apologie is de sleutel voor een juiste beoordeling van het boek. Bovendien was ik niet erg gelukkig met de kwaliteit van de bestaande vertalingen. De oudere zijn erg letterlijk en daardoor moeilijk te volgen, de recentere vaak wat wollig. Ze hebben een piëtistisch taalkleed dat je in die vorm bij Bunyan niet vindt. Omdat een aantal passages vandaag om uitleg vraagt, heb ik verklarende noten toegevoegd.”

Wat is voor u de kern van de verantwoording waarmee Bunyan begint?

„Hij betwijfelde of hij het boek wel mocht publiceren. Tijdens het bewerken van een preek over de wedloper in de strijd van het geloof kwam ineens een vloed aan beelden bij hem naar boven. Dat ervoer hij als iets wat de Heere hem schonk. Tegelijk was er de vraag of je het geestelijk leven mag beschrijven in de vorm van een soort volksverhaal. Gedeelten van het boek heeft hij daarom voorgelegd aan leden van de gemeente van Bedford en een aantal collega’s, onder wie zeer waarschijnlijk John Owen. De een zei ”ja”, de ander ”nee”. Uiteindelijk heeft hij de knoop doorgehakt met het argument dat ook de Heere Jezus en Paulus beelden gebruikten. Beeldtaal is bijzonder geschikt om harten te raken en mensen ertoe op te wekken ook op pelgrimstocht te gaan. Dat is dé bedoeling van het boek.”

De verantwoording ademt een grote mate van zelfbewustheid.

„Dat is zo. Bunyan was een stevige man, die niet aan een minderwaardigheidscomplex leed.”

Hoe verklaart u dat ”De Christenreis” tijden en culturen overstijgt?

„Het is geen dogmatische uiteenzetting over de bekering, maar een verslag, in beeldende taal, van dat wat een christen tegenkomt op zijn levensweg. Bunyan betoont zich daarin een rasverteller.”

Kun je gezien het effect zeggen dat inderdaad sprake was van bijzondere inspiratie door Gods Geest bij het schrijven ervan?

„Ik ben geneigd die vraag bevestigend te beantwoorden. Calvijn maakte onderscheid tussen Gods algemene, bijzondere en zeer bijzondere voorzienigheid. In de laatste voorzienigheid gebruikt Hij mensen soms op een bijzondere wijze en voor bijzonder taken. Bunyan is zo iemand.”

Moet ”De Christenreis” uitsluitend worden gelezen als allegorie over de weg van een christen of is het tegelijk een dogmatisch werk over de orde van het heil?

„Het is in ieder geval geen dogmatisch werk. Bunyan noemt het uitdrukkelijk een allegorie. Calvijn moest niets van allegorie hebben. Luther is milder. Die heeft gezegd dat allegorische uitleg niet mag dienen om enige leer te funderen, maar wel als illustratie. Deze uitspraak doet volkomen recht aan ”De Christenreis”. Bunyan wilde daarmee het geestelijk leven zoals het in de Bijbel wordt beschreven, illustreren. Natuurlijk zit daar een bepaalde orde in. Net als de andere puriteinen benadrukt hij dat God doorgaans begint met het ontdekken van de zondaar aan zijn schuld. Tegelijkertijd heeft hij veel oog voor de veelkleurigheid van Gods genade en de vrijmacht van de Heilige Geest.”

Hoe duidt u het feit dat Christen na de enge poort gebukt blijft gaan onder zijn pak en dat pas kwijtraakt bij het kruis?

„De enge poort is voor Bunyan de wedergeboorte. Betrek je zijn overige werk erbij, dan is duidelijk dat Christus de poortwachter is. Wedergeboorte zonder kennis van Christus bestaat niet, maar het volle licht op het borgwerk van Christus kan later komen. Dat bedoelt Bunyan als hij Christen zijn pak pas laat verliezen bij het kruis. De puriteinen maakten onderscheid tussen geloof, met zijn eigen zekerheid, en de volle zekerheid dat mijn zonden vergeven zijn. In de woorden van de Westminster Confessie: ”faith” en ”assurance”.”

Hoe groot is het risico dat voorgangers Bunyan op basis van zijn allegorie laten buikspreken ter staving van hun eigen opvattingen?

Lachend: „Dat is ”a loaded question”, zeggen ze in Engeland. Hoe groot het risico is, weet ik niet. Dat dit gevaar bestaat, is duidelijk. Je leest soms een uitleg van bepaalde passages waarvan ik denk: Bunyan zou zich in zijn graf omdraaien als hij hier kennis van nam. Het gevaar om de Bijbel naar eigen smaak te interpreteren, is al groot. Dat speelt nog sterker bij een allegorie. Gelukkig geeft Bunyan vaak zelf al de uitleg. Bovendien heeft hij tal van andere boeken geschreven die duidelijk maken wat hij door ”De Christenreis” wilde zeggen.”

Zijn kanttekeningen voegen niet zo veel toe.

„Dat is waar. Het zijn meestal korte samenvattingen of verwijzingen naar een Bijbeltekst. Dat neemt niet weg dat een aantal kanttekeningen wel degelijk inhoudelijk van belang is. Zo geeft Bunyan expliciet aan dat de stapstenen in de poel Moedeloosheid de beloften van God zijn. In de strijd met Apollyon raakt Christen gewond aan zijn hoofd, zijn hand en zijn voet. De kanttekening zegt daarbij dat satan zich richt op de kennis, de wil en het wandelen in de vreze des Heeren. Bij het verblijf van Christen in het kasteel van reus Wanhoop tekent Bunyan aan dat hij wordt gearresteerd op donderdag, met de dood bedreigd op vrijdag en geconfronteerd met schedels en botten op zaterdag. In de nacht van zaterdag op zondag ontdekt hij de sleutel Belofte. Het leven gaat daardoor voor hem open. Er zit een parallellie tussen de weg die de Heere Jezus aan het einde van Zijn leven ging en de beleving van Christen. Bunyan wil daarmee niet zeggen dat de weg van de Borg de weg van de kerk is; wel dat Christen iets beleeft van het gelijkvormig worden aan Christus.”

U bent nu bezig met ”De Christinnereis”’. Hoe komt het dat dit boek in de schaduw bleef staan van ”De Christenreis”?

„Bunyan voelde een bijzondere drang om ”De Christenreis” te schrijven. Dat was bij ”De Christinnereis” niet het geval. Dat boek schreef hij vooral om misverstanden die ”De Christenreis” kan oproepen, weg te nemen. Bovendien is de sfeer van ”De Christinnereis” veel rustieker. Die kant kent het christenleven God zij dank ook, maar ”De Christinnereis” heeft daardoor veel minder dramatiek.”

Moet je beide boeken lezen om recht te doen aan Bunyans visie op het christenleven?

„Absoluut. ”De Christenreis” tekent de weg van christenen zoals Bunyan zelf, met grote hoogten en diepten. Er zijn ook christenen met een veel gelijkmatiger geestelijk leven. In de wijze waarop God Zijn kinderen leidt, is Hij vrij.”

Is dat alleen Gods leiding, of speelt ook het karakter van de christen een rol?

„In de eerste plaats is het leiding van God, met twee dikke strepen eronder. Vervolgens ook karakter. Dat staat niet los van Gods leiding; omgekeerd heeft je karakter invloed op het omgaan met Gods leiding in je leven.”

Herkent u zich persoonlijk vooral in ”De Christenreis” of in ”De Christinnereis”?

„Vroeger zou ik hebben gezegd: in ”De Christinnereis”. De laatste jaren meer in ”De Christenreis”. Als je door allerlei omstandigheden wordt geconfronteerd met je karakterzonden, komt vooral ”De Christenreis” heel dichtbij.”

Prof. dr. A. Baars

Arie Baars (Sliedrecht, 3 september 1947), studeerde na zijn gymnasiumopleiding klassieke talen aan de Rijksuniversiteit Leiden. Aansluitend volgde hij in Apeldoorn de studie theologie aan de Theologische School van de Christelijke Gereformeerde Kerken (nu Theologische Universiteit Apeldoorn), die hij in drieënhalf jaar tijd afrondde. In 1974 werd hij tot predikant bevestigd in Urk. Daarna volgen de gemeenten van Dundas, (Canada, Free Reformed Church, 1981) en Middelharnis (1988). Op 1 februari 1996 werd hij hoofddocent aan de Theologische Universiteit Apeldoorn. In 2005 volgde zijn benoeming tot hoogleraar, nadat hij in 2004 promoveerde op een dissertatie over de Drie-eenheid bij Calvijn. Op 1 februari 2014 ging prof. Baars met emeritaat. In de loop der jaren vertaalde hij een aantal werken uit de puriteinse traditie in hedendaags Nederlands, waaronder ”Come and welcome to Jesus Christ” van John Bunyan. Het verscheen onder de titel ”Komen tot Jezus Christus. Hoe zondaren tot Hem komen en waarom ze bij Hem welkom zijn”. Vorige week verscheen van zijn hand een nieuwe vertaling van Bunyans ”Pilgrim’s Progress” (”De Christenreis”). Momenteel werkt hij aan een nieuwe vertaling van ”De Christinnereis”.