Biomedisch wetenschapper Niels Vlieland (33) raakte gefascineerd door de reis die een medicijn aflegt van fabriek naar patiënt. In september promoveerde hij aan de universiteit Utrecht op de dissertatie ”Het bewaren van geneesmiddelen door patiënten in de thuissituatie”. „We weten precies wat er gebeurt in de hele keten, van de fabrikant via de groothandel naar de apotheek. Tot het moment dat het geneesmiddel de apotheek verlaat.”

Vlieland onderzocht twee soorten medicatie. Enerzijds ”biologicals”, vloeistoffen gemaakt door levende organismen als bacteriën, die in de koelkast moeten worden bewaard. Anderzijds orale oncolytica, medicijnen in tabletvorm tegen kanker, waarvan sommige bij kamertemperatuur onder de 25 of 30 graden moeten worden opgeslagen.

Tien apotheken gaven hun cliënten tijdens het onderzoek tegelijk met het geneesmiddel een thermometer mee die elke twee minuten een temperatuurwaarde meet en vastlegt. In totaal 255 patiënten brachten deze temperatuurlogger na drie tot zes maanden, bij een nieuwe levering van het medicijn, weer bij de apotheek terug. Met de logger kon Vlieland vervolgens een grafiek maken en registreren hoe de temperatuur van het medicijn schommelt.

Tas

Daarnaast gingen diverse apothekers langs bij hun cliënten om te kijken hoe zij hun geneesmiddelen bewaren. De medewerkers registreerden de plek waar de medicijnen lagen, of deze nog in de originele verpakking zaten en of de bijsluiter nog aanwezig was.

„Uit de inventarisatie blijkt dat sommige mensen hun medicijnen op een gestructureerde manier bewaren, in een laatje; anderen gewoon in een grote tas. Vaak liggen de geneesmiddelen bij een voorwerp dat iemand dagelijks gebruikt, zoals een tandenborstel.”

Het was voor Vlieland een grote verrassing dat negen van de tien mensen hun medicijnen niet goed bewaren. „De temperatuur in de koelkast varieerde soms van ver onder de 2 graden tot ver boven de 8 graden. Bij een kwart van de patiënten bevond de temperatuur van het geneesmiddel zich lange tijd onder de 0 graden.” Geneesmiddelen komen door die temperatuurwisselingen in een constante vries-dooicyclus terecht.

Verschillende factoren kunnen eraan bijdragen dat patiënten hun geneesmiddelen verkeerd bewaren. „De temperatuur is niet op alle plekken in de koelkast hetzelfde. Bovenin kan de temperatuur schommelen; aan de zijkant kan het heel koud worden.”

Bovendien worstelen mensen geregeld met ruimtegebrek in de koelkast, aldus de kersverse doctor. „De verpakking van veel geneesmiddelen is groot, ook bij bijvoorbeeld injecties van 1 milliliter. In de verpakking zitten karton, pakken met lucht en de bijsluiter. Als een patiënt vier van deze injecties meekrijgt, is één schap van de koelkast al vol.”

Daarnaast deed de onderzoeker nog een belangrijke ontdekking: bij 10 procent van de patiënten die meer dan één geneesmiddel gebruiken, was de houdbaarheidsdatum van ten minste een van de medicijnen verstreken. Ook bewaren veel mensen medicijnen in tabletvorm niet goed. Ze leggen deze in het raamkozijn in de volle zon of naast de oven.

Hoe erg is het wanneer mensen de richtlijnen niet opvolgen? „De biologicals waar ik onderzoek naar heb gedaan, zijn eiwitten”, aldus Vlieland. „Die zijn gevoelig voor temperatuurwisselingen en lichtinvloeden. Wanneer zo’n vloeistof blootgesteld wordt aan hoge of lage temperaturen, klonteren de eiwitten samen. Dat proces heet aggregaatvorming. Mogelijk verliest het medicijn hierdoor zijn werking of zorgt het ervoor dat het lichaam van de patiënt antistoffen aanmaakt.”

Bij ongeveer 25 procent van de ruim 30.000 Nederlanders die biologicals gebruiken, hebben deze geen resultaat, weet Vlieland. Hierdoor gaan deze patiënten over op een ander, soortgelijk geneesmiddel of stoppen ze na een jaar met de biological. „Mogelijk komt dit ook door aggregaatvorming. Maar die theorie is nog niet onderzocht.”

Halverwege overstappen op een ander medicijn kan een dure grap worden wanneer er nog een restpartij over is. Apothekers spelen daarop in. „Mensen krijgen de eerste keer dat ze het medicijn ophalen vaak maar voldoende mee voor twee weken of een maand. Dat is om te kijken of ze het middel goed verdragen. Zo wordt mogelijke verspilling tegengegaan.”

Diverse apothekers reageerden met interesse op Vlielands promotieonderzoek. „De medewerkers gaan nadenken over hun eigen rol en hoe ze patiënten beter kunnen informeren over het bewaren van medicijnen.” Volgens Vlieland zou het helpen als fabrikanten en apothekers meer rekening houden met de mogelijkheden die patiënten thuis hebben om geneesmiddelen te bewaren.

Proef

Een belangrijke stap is daarnaast het beter informeren van de patiënt. „Als een apotheek medicijnen voor het eerst verstrekt, kan de apotheker praktische tips geven over het bewaren ervan. In het UMC Utrecht springen we daarop in. We geven bijvoorbeeld een foldertje met tips mee voor de manier waarop de medicijnen het beste in de koelkast bewaard kunnen worden.”

Moet deze informatie niet juist op de bijsluiter staan? Ja, beaamt Vlieland. „Het zou goed zijn als concrete bewaaradviezen daarin worden vermeld. Zoals: uit de zon bewaren. Of: niet naast de oven. En voor producten die in de koelkast bewaard worden, geldt: niet tegen de zijkant aan leggen of onderin, maar in het midden.”

Er zijn al plannen voor aanpassingen die patiënten helpen om hun geneesmiddelen op de juiste manier te bewaren. „Sommige ziekenhuizen doen onderzoek waarbij ze hun patiënten een temperatuurloggertje meegeven met de eerste lichting biologicals. Patiënten kunnen dan zelf de bewaartemperatuur controleren. Er zijn daarnaast fabrikanten die er op proef een speciaal koelkastje bij leveren, dat alleen voor het geneesmiddel moet worden gebruikt. Een dergelijke aanpassing lost het ruimtegebrek bij patiënten thuis op.”

Tips om medicijnen te bewaren

-Bewaar een biological in het midden van de koelkast.

-Leg tabletten niet in de vensterbank of naast de oven.

-Check regelmatig de houdbaarheid van het medicijn.

-Bewaar het geneesmiddel in de originele verpakking, zodat anderen het medicijn kunnen herkennen.