De combinatie van orthodoxe islam en muziek is nooit een gelukkige geweest. Het voorbeeld van de ringtone is maar een van de vele vragen waarop islamitische geestelijken een fatwa (juridisch advies) hebben uitgegeven. Er zijn nog ontelbare soortgelijke cases.

Om even in de schoenen van die orthodoxe moslim te blijven: hij accepteert de uitspraak dat een werelds muziekje op zijn telefoon niet passend is. Vervolgens doet hij wat in zijn ogen het meest juist is: hij neemt de adhan, de oproep tot het islamitische gebed die vijf keer per dag in moskeeën klinkt, als nieuwe ringtone.

Een goede oplossing? Het antwoord is opnieuw: nee. Althans, volgens de Saudische sharia-expert sjeik Saleh ibn Fawzan. „Dit is gelijk aan het vernederen van de adhan”, stelt deze islamitische geleerde. En dat geldt natuurlijk nog sterker voor moslims die een recitatie uit de Koran als ringtone gebruiken. „De Koran dient niet gebruikt te worden als een alarm.”

Wat staat de zoekende moslim in kwestie dan wél te doen? „Neem een normale alarmtoon. Iets wat geen muziek bevat, noch Koran. Gewoon een eenvoudige ringtone.”

Wie denkt dat dit een weinig betekenisvolle uitspraak is van een obscure islamitische geleerde, komt bedrogen uit. De fatwa’s van sjeik Saleh vinden ook in Nederland gretig aftrek, onder meer via het salafistische platform Al Yaqeen, waar de Haagse As Soennahmoskee aan verbonden is. Vertalingen van zijn fatwa’s zijn op de fora van Al Yaqeen terug te vinden.

Rapper

Het tekent de worsteling van een orthodoxe moslim in de moderne maatschappij met muziek. Die worsteling is vaak onzichtbaar voor het grote publiek, maar is heel reëel. Bekend is het voorbeeld van Abid Tounssi, die als rapper Salah Edin onder jonge Marokkaanse Nederlanders heel populair was. Hij stopte in 2016 met zijn muziek omdat hij tot het inzicht kwam dat het niet is toegestaan in de islam. En dat geldt niet alleen zijn eigen muziek, maar álle muziek. Hij deed zijn verhaal in november in het tv-programma Nieuwsuur, wat veel reacties uitlokte omdat toen voor een groot publiek duidelijk werd hoe ver sommige moslims willen gaan in het navolgen van de veronderstelde geboden van Allah.

Verondersteld, want een deel van de worsteling van moslims is of Allah dit wel écht van hen vraagt (zie: ”Waarom is muziek zo erg?”). Over die vraag lopen de meningen al eeuwen uiteen. Twee reuzen uit de islamitische geschiedenis nemen een diametraal tegengestelde mening in.

Psychisch verwond

Aan de ene kant is er de 11e-eeuwse Perzische geleerde Ghazali, die een gigantische invloed heeft uitgeoefend op de ontwikkeling van de islamitische filosofie. Van hem is de uitspraak: „Wie zegt dat alle muziek is verboden, laat hem dan ook volhouden dat de zang van vogels verboden is.” Ghazali erkent wel dat moslims met muziek de verkeerde kant op kunnen gaan, maar vindt dat muziek met name heel geschikt is om het hart te helen van mensen die psychisch verwond zijn. Hij stelt zelfs dat muziek dan kan helpen om mensen „dichter tot Allah” te trekken.

Voor Ghazali was dat duidelijk meer dan een theoretische bespiegeling. Toen hij achter in de dertig was, zou hij een periode van overspannenheid hebben doorgemaakt. In de tijd daarna werden mystieke islamitische ervaringen –die onder meer met muziek kunnen worden opgeroepen– voor hem heel belangrijk. Hij werd dan ook een voorman van de soefibeweging, waar muziek altijd een voorname plaats heeft gehad.

Alcohol van de ziel

Aan de andere kant van het islamitische spectrum staat een andere reus, die minstens zo veel invloed heeft uitgeoefend. Dat is de Syrische Ibn Taymiyyah, die twee eeuwen na Ghazali leefde. Ibn Taymiyyah was wars van mystiek en wilde terug naar de in zijn ogen meest zuivere vorm van islam, net als salafisten en wahabisten vandaag de dag. Niet voor niets beroepen zij zich dan ook voortdurend op deze geleerde.

Als het gaat over muziek, was Ibn Taymiyyah glashelder. „Muziek is de alcohol van de ziel, en wat het met de ziel doet is erger dan wat vergiftigende dranken doen”, is een van hem overgeleverde uitspraak. In een islamitische context kan het oordeel haast niet vernietigender zijn. Dit geldt álle muziekinstrumenten en daar zit geen enkele rek in.

Bezien vanuit deze strenge visie wordt de opstelling van de Nederlands-Marokkaanse ex-rapper Abid Tounssi opeens heel begrijpelijk. Hij doet niet meer dan zich houden aan een regel die door veel moslims weliswaar als rigide wordt ervaren, maar tegelijk sterke papieren heeft vanuit de islamitische geschiedenis.

Zangerig reciteren

Maar toch. Als alle muziek verboden is, hoe zit het dan met de islamitische oproep tot het gebed? En met het reciteren van de Koran, dat zeker in de moskee vaak op een zangerige manier gebeurt? Is dat geen muziek?

Het antwoord zit hem in de manier waarop muziek wordt gemaakt. Volgens Ibn Taymiyyah en miljoenen andere moslims is het gebruik van muziekinstrumenten verboden. Op het moment dat iemand alleen zijn stem gebruikt, is er geen probleem. Maar de basisregel is wel dat degene die de Koran reciteert dat doet zonder muziekinstrumenten. Én natuurlijk dat hij zich strikt aan de feitelijke Korantekst houdt, omdat dit het door Allah geopenbaarde boek is.

Psalmen

Zo bezien lijkt die lijn een beetje op het zingen van alleen psalmen omdat die rechtstreeks uit de Bijbel komen. Maar zoals er in de christelijke traditie naast psalmen ook gezangen zijn ontstaan, zo kent de islam ook buiten-Koranische gezangen. Die heten anasheed, ofwel liederen.

Daar zijn er duizenden van, onder meer in het Nederlands. Inhoudelijk verschillen ze als dag en nacht. Er zitten zeer vredige exemplaren tussen, maar ook ronduit militante, zoals sommige anasheed van de Nederlandse prediker Abou Hafs, die in zijn liederen onder meer Palestijnse kinderen verheerlijkt die het gevecht aangaan met Israëlische militairen. In de moskee worden die overigens niet gezongen; daar wordt alleen de Koran gereciteerd. Een islamitisch ”Liedboek voor de moskee” bestaat dan ook niet.

Toch zijn er genoeg andere parallellen. Zoals niet iedere christen te spreken is over gezangen, zo vindt niet iedere moslim dat anasheed door de beugel kunnen. De Saudische islamgeleerde Saleh ibn Fawzan, die eerder al ter sprake kwam, stelt dat anasheed „fitna” (verzoeking) teweegbrengt tussen moslims. „Om deze anasheed islamitisch te noemen, is verkeerd”, stelt de sjeik in een van zijn boeken. „Het beschouwen van anasheed als onderdeel van onze religie is een imitatie van de christenen, die hun religie hebben veranderd tot gezang, liederen en melodieuze klanken. Dus de oplossing is een waarschuwing tegen deze anasheed en een verbod op de verkoop en distributie ervan.”

Fairuz

Daar is, figuurlijk gesproken dan, geen woord Arabisch bij. En toch kruipt ook in de moslimwereld het bloed waar het niet gaan kan. Voor ontelbaar veel moslims is de discussie over anasheed en ringtones een puur theoretisch verhaal. Zij laven zich, net als veel christenen, simpelweg aan álle muziek die ze mooi vinden – hetzij uit hun eigen rijke traditie, hetzij uit westerse bronnen. Het gaat dan vaak niet meer om strikt religieuze muziek, maar zoals bekend is de scheiding tussen religie en cultuur in de islamitische wereld moeilijk te trekken. Wat de één cultureel noemt, zal de ander wel degelijk religieus vinden.

Het gaat dan bijvoorbeeld om muziek van zangeressen als Oem Khalthoem uit Egypte of Fairuz uit Libanon. Beiden zijn iconen geworden van moderne, 20e-eeuwse Arabische muziek. Gaandeweg kreeg die muziek steeds meer invloeden mee van westerse popmuziek. Voor wie vandaag op straat in Caïro loopt, of door de wijken van een Jordaanse stad, is het verschil soms nauwelijks te horen.

En intussen krijgen jonge Nederlandse salafisten, via Saudische wetsgeleerden, een fatwa mee om de ringtone van hun mobiel zo veel mogelijk op het geluid van een ouderwetse telefoon te laten lijken.

Kortom: een kloof tussen leer en leven is van alle tijden en alle religies, maar als het gaat over muziek en islam is die kloof wel heel nadrukkelijk aanwezig.

Waarom is muziek zo erg?

Nergens staat letterlijk in de Koran dat muziekinstrumenten verboden zijn. Voorstanders van een verbod wijzen vaak op soera (hoofdstuk) 31:6, waar gewaarschuwd wordt tegen „ijdel gepraat.” Dat slaat mede op gezang en het gebruik van muziekinstrumenten, zeggen sommige Korangeleerden. Maar lang niet iedereen is het daarmee eens.

De tweede bron voor islamitische regelgeving is de Hadith; de overleveringen van het doen en laten van Mohammed. Een van die overleveringen stelt dat Mohammed heeft voorspeld dat er in zijn gemeenschap mensen zullen zijn die zedeloosheid, zijde, wijn en „ma’azif” zullen toestaan. Dat laatste woord kan vertaald worden als muziekinstrumenten. Moslims die zich aan die vier dingen schuldig maken, zullen veranderen in „apen en varkens.”

Een andere Hadith stelt dat Mohammed zijn volgelingen verbood om „zingende slavinnen” te kopen, te verkopen of te onderwijzen, omdat er niets goeds in is. En een derde verhaalt hoe Mohammed zijn oren dichtstopte als hij muziek hoorde.

Toch vertellen al deze verhalen nog niets over de onderliggende reden van het verbod op muziek. Latere moslimgeleerden hebben geprobeerd die redenen alsnog te geven. Ze stellen bijvoorbeeld dat muziek „lichamelijke verlangens” opwekt en dat het „nukken” uitlokt, of dat het „hypocrisie” laat groeien in het hart.

Maar lang niet alle islamitische geleerden geven een antwoord op de waaromvraag. Sommigen draaien de zaak gewoon om. Ze wijzen erop dat Mohammed muziekinstrumenten nu eenmaal in hetzelfde rijtje als wijn en zedeloosheid noemt. „Als muziekinstrumenten niet haram zouden zijn, waarom worden ze dan naast deze zaken genoemd?”