De zaak begon op 29 september 2016 met een aangifte van longkankerpatiënte Anne Marie van Veen (45), COPD-patiënte Lia Breed (66) en de Stichting Rookpreventie Jeugd tegen fabrikanten Philip Morris International, British American Tobacco, Japan Tobacco International en Imperial Tobacco Benelux. De partijen namen topadvocaat Bénedicte Ficq in de arm. Zij verwijt de fabrikanten poging moord of doodslag, opzettelijke zware mishandeling met de dood als gevolg, valsheid in geschrifte en opzettelijk benadelen van de gezondheid.

Als het OM tot een strafzaak besluit, is het voor de eerste keer in Europa dat tabaksfabrikanten vervolgd worden voor het maken van sigaretten. Er zijn wel civiele zaken geweest waarin schadevergoeding werd geëist. Zo is de tabaksindustrie in de Verenigde Staten al sinds 1998 bezig om een toegewezen claim van 206 miljard dollar af te betalen.

Ficq is zeer optimistisch over de kansen van de zaak. „Het is verboden om mensen opzettelijk ziek te maken of de dood in te jagen. De tabaksindustrie maakt sigaretten willens en wetens zo verslavend mogelijk. Dat is shockerend en misdadig en daarvoor ga ik de barricade op”, zegt zij, zelf ex-roker. Twintig jaar gevangenisstraf vindt ze niet ondenkbaar.

Strafrechtgeleerden zien het anders. „Kansloos”, aldus emeritus hoogleraar strafrecht Peter Tak van de Radboud Universiteit in Nijmegen. „Het recht zegt dat wie zich in gevaar begeeft in gevaar zal omkomen. Met andere woorden: verslaafd raken en zijn aan sigaretten is eigen verantwoordelijkheid. Je kunt niet bewijzen dat de industrie mensen doelbewust wil doden.” Maar Tak ziet ook hoeveel steun er publiekelijk is uitgesproken voor de zaak. Het OM staat daardoor onder zware druk, denkt hij.

De Vereniging Nederlandse Sigaretten- en Kerftabakfabrikanten VSK houdt het sinds september 2016 eigenlijk steeds bij één reactie: „Wij hebben uit de media vernomen dat mr. Ficq aangifte heeft gedaan tegen een aantal tabaksfabrikanten. Wij benadrukken dat de fabrikanten tabaksproducten fabriceren op een wijze die in overeenstemming is met de gelderde wet- en regelgeving. Wij hebben het volste vertrouwen dat de verkoop van een legaal, streng gereguleerd product geen misdaad is in Nederland en zien de beslissing van het OM met vertrouwen tegemoet. Het heeft er alle schijn van dat het Nederlandse strafrechtsysteem hier wordt ingezet ten behoeve van publiciteitsdoeleinden.”

Hoe iedereen er ook over denkt, feit is dat de eerste aangifte een kettingreactie op gang heeft gebracht. Ondertussen hebben tal van organisaties zoals KWF Kankerbestrijding, de Nederlandse Vereniging voor Cardiologie, Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland en het Longfonds zich aangesloten. Huisartsen, specialisten, tandartsen, fysiotherapeuten en academische ziekenhuizen deden hetzelfde, net als duizenden particulieren.

Ze willen allemaal dat tabaksfabrikanten gestraft worden. Want roken eist jaarlijks in Nederland 20.000 levens. Wereldwijd sterven er elk jaar 6,5 miljoen mensen aan de directe gevolgen van roken. De belangrijkste doodsoorzaken zijn een hartinfarct en kanker. Desalniettemin rookt een kwart van de Nederlanders nog steeds. Een gemiddelde huisartsenpraktijk heeft zo’n vierhonderd rokers in het cliëntenbestand.

Maar voor de strijdende partijen is het een zaak van een lange adem. Als het OM besluit tot vervolging en het komt tot een rechtszaak, dan volgt ingewikkelde juridische strijd. Die zal volgens juristen zeker acht tot tien jaar gaan duren. Over de uiteindelijke beslissing is nog helemaal niets te zeggen.