Financiële gelijkstelling van het christelijk onderwijs, algemeen mannenkiesrecht en evenredige vertegenwoordiging werden bij de grondwetswijziging van 1917 gezamenlijk doorgevoerd. Bij alle herdenkingen die er dit jaar zijn, verdient ook de evenredige vertegenwoordiging aandacht.

Hadden de christelijke partijen vooral belang bij de onderwijspacificatie en ging het de socialisten met name om het algemeen kiesrecht, de liberalen was het in 1917 het meest te doen om de evenredige vertegenwoordiging.

De schoolstrijd had er immers toe geleid dat rooms-katholieken en orthodox-protestanten bij de verkiezingen samen optrokken. Daardoor waren in de districten waar geen van de kandidaten de meerderheid had gekregen, liberalen en socialisten bij de herstemmingen op elkaar aangewezen.

Het was te verwachten dat de invoering van het algemeen kiesrecht het aantal socialistische kiezers aanzienlijk zou vergroten. De liberalen, die vroeger duidelijk geprofiteerd hadden van het districtenstelsel, zouden dan in een ondergeschikte positie terechtkomen.

Ander kiesstelsel

In de 19e eeuw was de een of andere vorm van districtenstelsel voor de verkiezing van volksvertegenwoordigers algemeen gangbaar. Evenredige vertegenwoordiging, waarbij de stemmen uit het hele land bij elkaar opgeteld moeten worden en op basis daarvan de zetels moeten worden toegewezen, stelt hogere eisen aan de administratieve capaciteit van de overheid. En op het politieke vlak vereist dat het bestaan van landelijke politieke partijen die hun kandidatenlijsten opstellen. Zulke partijen waren er aanvankelijk niet.

Aan het eind van die eeuw klonken er echter in Nederland steeds meer pleidooien voor een evenredigheidsstelsel. Door de opkomst van confessionele en socialistische partijen was de politiek ideologischer geworden. Kamerleden vertegenwoordigden primair een landelijk opererende politieke stroming en niet zozeer een regio.

Zo werd bij de grondwetsherziening van 1917 het kiesstelsel van de evenredige vertegenwoordiging ingevoerd. Het nieuwe kiesstelsel gold als eerlijker. Dat was in allerlei opzichten ook zo.

Computerprogramma’s

Door de groei van bepaalde steden of stadswijken vertegenwoordigden sommige districten veel meer kiezers dan andere. Soms wel vijf keer zo veel. Uiteraard was dat probleem op te lossen door regelmatig in de Kieswet de grenzen van de kiesdistricten aan te passen.

Zo’n aanpassing bood de parlementaire meerderheid allerlei mogelijkheden om de grenzen van de kiesdistricten zo te trekken, dat die in het voordeel van hun partij(en) waren. Dat gebeurde dan ook volop.

Bij districtenstelsels zijn dergelijke manipulaties nog steeds aan de orde. In de VS worden tegenwoordig computerprogramma’s gebruikt om de grenzen van de districten zo te trekken dat ze het gunstigst zijn voor de meerderheidspartij.

Een ander nadeel van het districtenstelsel was dat kleinere politieke groeperingen in het land gemakkelijk buiten de boot vielen. Tenzij ze in bepaalde regio’s geconcentreerd waren. Anders maakten ze geen kans.

Had een partij in bepaalde regio’s heel veel aanhang, dan was dat ook onvoordelig. De rooms-katholieke partij kon een eeuw geleden in het zuiden van ons land op 80 of 90 procent van de kiezers rekenen. Maar 51 procent was ook voldoende geweest. Vandaar dat de invoering van de evenredige vertegenwoordiging de katholieken (in een Tweede Kamer van 100 leden) zo’n 5 zetels extra opleverde.

Het districtenstelsel dwong partijen die ver van elkaar af stonden tot nauwe samenwerking. Tussen protestanten en rooms-katholieken bestond in die tijd een grote kloof. Toch moesten ze elkaar over en weer steunen om de verkiezingen te winnen. Socialisten en liberalen hadden een afkeer van elkaar. Toch stemden ze in een aantal gevallen op elkaars kandidaten.

De verkiezingsuitslag liet bij een districtenstelsel veel grotere schommelingen zien dan onder de kiezers het geval was. Dat gaf een forse vertekening. De antirevolutionairen hadden een eeuw geleden een achterban die behoorlijk stabiel was. Toch behaalden ze in 1901 24 zetels, in 1905 slechts 14, maar in 1909 weer 23 zetels.

Nadelen

Toen in 1918 de evenredige vertegenwoordiging was ingevoerd, kwamen de nadelen van het nieuwe stelsel aan het licht. Eén daarvan was de versnippering. In de nieuwe Kamer hadden niet minder dan acht eenmansfracties zitting. Door de eis te stellen dat je minimaal de kiesdeler moest halen, werden dat er veel minder.

Op dat vlak kun je verder gaan. Al in de jaren dertig stelde de regering voor om een drempel te leggen van driemaal de kiesdeler. Dat werd toen in strijd geacht met de Grondwet. In reactie daarop werd in 1938 de Grondwet gewijzigd. Die sprak voortaan van evenredige vertegenwoordiging binnen door de wet te stellen grenzen.

Bij de laatste Kamerverkiezingen sprak het CDA zich uit voor een kiesdrempel van drie zetels. In Duitsland hanteert men sinds jaar en dag een kiesdrempel van 5 procent.

SGP en ChristenUnie

Het zal duidelijk zijn dat kleine partijen als de SGP het voor hun politiek functioneren moeten hebben van een evenredigheidsstelsel. De partij werd dan ook opgericht in hetzelfde jaar als het nieuwe kiesstelsel werd ingevoerd. In landen met een districtenstelsel vindt men veelal geen christelijke partijen in het parlement.

Een kiesdrempel van 3 of 5 procent zou de SGP uit de Tweede Kamer houden. Niet zonder reden werd de AR-minister De Wilde, die in 1933 met het voorstel van een kiesdrempel kwam, ervan verdacht dat hij zich daarmee vooral tegen de SGP richtte. Daarmee draait u Kersten de nek om, zo werd hem tegengeworpen.

Zelfs een gezamenlijke lijst van ChristenUnie en SGP zou bij een kiesdrempel van 5 procent in de gevarenzone komen. Bij de laatste verkiezingen haalden zij bij elkaar die barrière wel, maar in 2002, 2003 en 2010 bleven zij daaronder.

Onvoorspelbaar

Bij de start van D66, nu een halve eeuw geleden, was herziening van het kiesstelsel een van de speerpunten van de nieuwe partij. Sindsdien zijn er allerlei herzieningsvoorstellen ter tafel geweest, maar die hebben nergens toe geleid.

In het beoordelen van een aangepast of nieuw kiesstelsel laten partijen zich altijd sterk leiden (of ze dat nu toegeven of niet) door de vraag hoe zij er in de nieuwe constellatie zelf uit zullen komen. Gezien de grote verschuivingen in kiezersvoorkeuren is dat nu minder voorspelbaar dan ooit. Dat maakt partijen huiverig.

Voor herinvoering van een districtenstelsel is een wijziging van de Grondwet nodig. Dat vereist een tweederdemeerderheid. Die is daar nooit voor te vinden. Een districtenstelsel tendeert immers naar een stelsel van twee partijen of twee partijblokken. De overige partijen zouden daarmee hun politieke doodvonnis tekenen.

Een kiesdrempel van 2 of 3 of 5 procent is een andere zaak. Daar is geen grondwetswijziging voor nodig en die schaadt alleen de kleine partijen. Hoewel, de PvdA zat de laatste keer met 5,7 procent van de stemmen maar weinig boven de 5 procentsgrens. En GroenLinks haalde bij de vorige verkiezingen de 3 procentsgrens niet, net als D66 in 2006.

Een districtenstelsel verabsoluteert de regionale dimensie. De plaats waar je woont, is uiteraard niet onbelangrijk. Maar mensen hebben ook loyaliteiten die het regionale gezichtspunt doorkruisen. Loyaliteiten op basis van godsdienstige overtuiging, beroepsgroep, beleidsvoorkeur of persoonlijke sympathieën. Evenredige vertegenwoordiging biedt juist gelegenheid om ook die tot uitdrukking te brengen.