Intimidatie, het uitschakelen van de pers, moordpartijen, massabijeenkomsten, vergoddelijking. Het zijn zaken die naar voren komen in het boek ”Acht dictators uit de 20e eeuw” van historicus Frank Dikötter. Van de vele alleenheersers uit de vorige eeuw belicht hij achtereenvolgens Mussolini (Italië), Hitler (Duitsland), Stalin (Sovjet-Unie), Mao (China), Kim Il-sung (Noord-Korea), Duvalier (Haïti), Ceaușescu (Roemenië) en Mengistu (Ethiopië). In plaats van deze personen had Dikötter ook andere dictators kunnen beschrijven, zo geeft hij zelf aan. Mensen als Franco, Castro en Mugabe hadden in het boek niet misstaan.

Dat Mussolini als eerste in het boek wordt beschreven is, afgezien van het feit dat hij vroeg in de twintigste eeuw regeerde, niet opmerkelijk. Mussolini wordt omschreven als voorbeeld van een moderne dictator die een persoonscultus om zich heen creëerde. Als een geboren toneelspeler wist hij welke houding hij zich aan moest meten. Podia werden verbouwd om te camoufleren dat hij klein van stuk was. Overal verschenen zijn portretten.

Hij eigende zich de bijnaam Duce (leider) toe en liet op posters optekenen dat hij altijd gelijk had. De pers en het onderwijs moesten naar zijn pijpen dansen. Zonder het verheerlijken van Mussolini waren je kansen in de maatschappij verkeken. Italianen kozen niet voor het fascisme omdat ze het daarmee eens waren, zo betoogt Dikötter, maar omdat ze via Mussolini aan hun carrière konden werken. Het waren derhalve geen fascisten, maar mussolinisten.

Italianen kregen brieven thuisgestuurd waarin stond op welk moment ze hun leider mochten toejuichen. Kwamen ze niet opdagen, dan kwam een aanhanger van Mussolini bij hen thuis om hun het juiste gedrag bij te brengen.

Grote, lege kamer

De Duce intimideerde bezoekers zelf ook flink. De leider had een grote, lege kamer met achterin een bureau. Wie op gesprek kwam, moest eerst lange tijd in de deuropening wachten. Daarna moest hij de afstand naar het bureau afleggen. Eenmaal bij Mussolini voelde de bezoeker zich zo klein dat de Duce hem in zijn macht had.

De inval in Ethiopië in 1935 bracht een ommekeer. Aanvankelijk bracht de oorlog Mussolini nog roem. Maar toen het tegen ging zitten, kalfde zijn populariteit af. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd hij de marionet van Hitler. Uiteindelijk werd hij door zijn tegenstanders opgehangen aan een benzinestation.

Ook Hitler moest het hebben van persoonsverheerlijking. Hij had met Joseph Goebbels zelfs de eerste minister van Propaganda ter wereld. Massabijeenkomsten, films en radiopropaganda bezorgden Hitler het aura van onaantastbare leider. Privéfotograaf Heinrich Hoffmann was de enige die officiële portretten van Hitler mocht verspreiden. Het leverde Hoffmann een fortuin op.

Hitler buitte allerlei gebeurtenissen uit om zijn tegenstanders opzij te zetten. Na de brand in de Rijksdag in 1933 werden tal van tegenstanders opgepakt. In 1934 liet hij leden van de SA doden. Zogenaamd omdat het brute oproerkraaiers waren. In werkelijkheid was het omdat Hitler bang was om macht te verliezen. Ook de aanslagen die Hitler in 1939 en 1944 overleefde, benutte hij om zichzelf te profileren. Overigens overleefde ook Mussolini een aanslag. Ook hij sloeg daar een slaatje uit.

Snelle overwinningen

In tegenstelling tot Mussolini werd Hitler wel populair door het voeren van oorlog. Valse beloften over vrede en waardeloze pacten waren slechts middelen om zijn aanhangers in toom te houden en zijn tegenstanders te laten geloven dat het met een oorlog nog niet zo’n vaart zou lopen. Snelle overwinningen maakten Hitler geliefd bij de Duitsers, die overigens ook vaak gedwongen werden om hem te bejubelen. In de loop van de oorlog nam het geloof in de Führer af. Maar mede door intimidatie bleef een deel van het Duitse volk Hitler tot het einde toe trouw.

Stalin was in tegenstelling tot Hitler en Mussolini helemaal geen man die het publiek bespeelde door zijn charisma. Stalin, de man van staal, werd juist populair door het tonen van eenvoud, wilskracht en bescheidenheid. Hij was kil en onbenaderbaar. Dat bleek ook wel toen hij in 1953 een hersenbloeding kreeg. Hij werd pas na lange tijd in zijn slaapkamer gevonden omdat niemand hem durfde te storen. Drie dagen later overleed hij.

Stalin zuiverde zijn eigen partij door tal van moorden. Ook liet hij steden en fabrieken naar zich noemen. Niet voor niets duurde de strijd om Stalingrad in 1942 en 1943 maandenlang. Zowel Hitler als Stalin wilde deze stad koste wat het kost in handen hebben.

Ook andere dictators uit de twintigste eeuw zorgden ervoor dat hun naam groot werd gemaakt. Kim Il-sung liet zich vergoddelijken. Zijn kleinzoon Jong-un laat zich nog steeds aanbidden als de leider van Noord-Korea. Hij maakt daarbij gebruik van de cultus die er rond zijn opa en vader heerst.

Ceaușescu liet in de jaren tachtig het grootste paleis van de wereld bouwen. Het was nog in aanbouw toen hij werd vermoord. Ceaușescu was klein van stuk, maar dat mocht niet opvallen. De trappen van het paleis werden daarom enkele keren afgebroken en herbouwd om recht te doen aan zijn manier van lopen.

Opvallend is dat van diverse leiders bij hun dood weinig van hun status overbleef. Mussolini werd vermoord, Hitler pleegde zelfmoord, na Stalins dood kwam er een periode van destalinisatie, Ceaușescu werd geliquideerd.

De cultus rond Mao werd in stand gehouden door zijn partij. Noord-Korea doet hetzelfde met Kim Il-sung. Het graf van Duvalier werd vijftien jaar na zijn dood vernield. Mengistu, die nog leeft, vluchtte naar Zimbabwe, waar hij onderdak kreeg van een andere dictator: Mugabe. Mengistu werd bij verstek ter dood veroordeeld.

Rouw voor de vorm

Bij de dood van sommige dictators bedreef het volk voor de vorm nog rouw. Anderen viel zelfs die eer niet meer te beurt. ”Acht dictators uit de 20e eeuw” is interessant voor wie zich wil verdiepen in het hoe en waarom van bekende dictators en kennis met hen wil maken. In enkele tientallen pagina’s per persoon wordt aan de hand van anekdotes een beschrijving gegeven van de manier waarop ze jaren aan de macht wisten te blijven.

Boekgegevens

Acht dictators uit de 20e eeuw, Frank Dikötter; uitg. Het Spectrum; 352 blz.; € 29,99