Jan Koopmans hield in nazitijd Bijbel en krant dicht bij elkaar
Waarom sprak de hervormde theoloog dr. Jan Koopmans zo scherp en profetisch tegen de nazi’s? „Omdat hij zijn Bijbel en zijn krant dicht bij elkaar hield en grondig lette op wat er in de wereld om hem heen gebeurde.”
„Toen velen vóór de bezetting nog onder de indruk waren van wat Hitler tot stand bracht in Duitsland, wist Koopmans al wat er gebeurde met Joden en gehandicapten”, aldus dr. Niels den Hertog. „Hij vulde zijn schuren met voorraden van kennis en inzicht. Hij studeerde, las theologie, en dat alles stelde hem in staat om te spreken toen het moest.”
Dr. Den Hertog zei dit donderdagavond tijdens de herdenking van de dood en het verzet van Koopmans, in de Noorderkerk te Amsterdam. Dit jaar is het 75 jaar geleden dat Koopmans overleed aan de gevolgen van een verdwaalde kogel van een vuurpeloton. In zijn illegale pamflet ”Bijna te laat!” (1940) riep hij zijn landgenoten op in verzet te komen tegen anti-Joodse maatregelen van de Duitse bezetter.
Koopmans schreef niet iedere week een dergelijk pamflet, aldus ds. Den Hertog, christelijk gereformeerd predikant in Nijmegen en gepromoveerd op Koopmans. „Waarom niet? Het wapen van het publieke getuigenis bleef daarmee scherp. Hij heeft eindeloos veel met mensen gepraat, slechts twee keer heeft hij naar de noodrem gegrepen. Wie iedere dag roept dat het bijna te laat is, wordt al snel niet meer serieus genomen. Wie zuinig is met zijn woorden zal gehoord worden áls hij spreekt.”
Maar in de herfst van 1940 móést het. „Na de maatregelen die de bezetter begin oktober had aangekondigd en de halfhartige reactie van de kerken, was zwijgen geen optie meer. Al te gedachteloos tekenden velen de verklaring dat zij Ariërs waren. Daarmee spraken ze wel de waarheid, maar die waarheid bracht anderen in gevaar. De urgentie spat ons vanaf de 16 kleine bladzijden tegemoet. Ongedurig, rusteloos en gehaast vuurt Koopmans zijn vragen op zijn lezers af.”
Actualiteit
De herdenkingsavond stond in het teken van de digitale bedreiging van onze vrijheid en humaniteit, zoals ten aanzien van ”big data”. Lonneke van der Velden, voorzitter van Bits of Freedom, wees op de uitspraak van Koopmans dat Nederlanders onnadenkend de formulieren invulden zonder zich af te vragen of het verkeerd was. „Hier ligt de link naar de digitale samenleving, waar het afstaan van gegevens ook gedachteloos gebeurt.”
In de huidige technologische ontwikkelingen ligt volgens dr. Den Hertog zeker een parallel met de omstandigheden van Koopmans. „Dat het percentage omgekomen Joden in Nederland het hoogst ligt van alle West-Europese landen is niet los te denken van de voortreffelijke organisatie van de gemeentelijke administraties. Gegevens die in vredestijd onder een goed functionerende en democratisch gekozen regering zonder enig probleem geadministreerd leken te kunnen worden, bleken in de handen van nazi’s levensgevaarlijk.”
Ds. Den Hertog aarzelde echter om direct een link tussen Koopmans verzet en de huidige digitale bedreigingen te leggen. „Koopmans trok voor zijn lezers in alle helderheid de conclusie omtrent de Joden: Zij gaan eruit en zij gaan eraan. Die urgentie is er vandaag toch niet, lijkt me.” Koopmans had in de christelijke traditie ontdekt dat het diepe geheim van de mens alleen gekend wordt bij een open Bijbel. „Wij zijn schepselen die verantwoordelijk staan voor God, een verantwoordelijkheid die we niet kunnen dragen, maar die door Jezus Christus is overgenomen.”
Hanneke Gelderblom, oud-senator en Joods onderduikster in de Tweede Wereldoorlog, stelde de vraag waar de grens van vrijheid van meningsuiting ligt. „Ik weet van mijn moslimvrienden dat het tonen van een karikatuur van hun profeet hen persoonlijk veel pijn doet. Zij weten dat zij hier niet in de meerderheid zijn en dat ze niemand hierom mogen vermoorden, maar zij vragen ons wel begrip te hebben voor wat hen pijn doet. Vrijheid van meningsuiting is dus niet onbeperkt. Alleen een beetje rekening houden met elkaars gevoelens, dat moet toch kunnen?”
Dr. Koopmans zal zondag in een kerkdienst in de Noorderkerk worden herdacht. In deze dienst gaan dr. Den Hertog en ds. Johan Visser, predikant van de Noorderkerk, voor. Na afloop wordt een kamer in de Noorderkerk als ”Jan Koopmanskamer” symbolisch in gebruik genomen door Aleid Koopmans, nicht en voogd van Wijtske Koopmans, een 89-jarige dochter van Koopmans.
