Tupan had zich 2020 heel anders voorgesteld. Grote internationale tentoonstellingen als ”Viva la Frida!”, met werk van de Mexicaanse kunstschilder Frida Kahlo, en ”In de ban van Ararat” moesten vanwege corona worden uitgesteld. ”Barbizon van het Noorden” werd juist met zes maanden verlengd. En er kwam ruimte voor een grote overzichtstentoonstelling van het werk van de Groninger kunstenaar Henk Helmantel.

Toch was het geen noodoplossing om deze noordelijke realist binnen te halen, benadrukt Tupan. „Een van de speerpunten van ons museum is figuratieve kunst, en Helmantel stond bij ons al op de planning. Hij is een fenomeen op dit gebied.”

De kunstenaar kreeg zelfs de grote zaal toegewezen, waar normaliter alleen werk wordt geëxposeerd van kunstenaars die al zijn overleden. Eerder, in 2004 wijdde het museum in Assen al een grote tentoonstelling aan Helmantel, onder de titel ”Openbaring!”. Die was een groot succes.

Abstract

Helmantel (1945) verwierf nationaal en internationaal faam met zijn stillevens en kerkinterieurs. De Groninger laat zich inderdaad graag inspireren door de grote meesters uit de zeventiende eeuw (Rembrandt, Vermeer), maar weet zijn schilderijen toch een onmiskenbaar eigentijdse uitstraling te geven – al was het maar door het kleurgebruik: het rood, het blauw. Wie goed kijkt, ziet ook dat delen van een werk soms heel abstract zijn. Mondriaan is evenzeer aanwezig als Saenredam.

Verstilling

Baanbrekend wil Dupan het werk van Helmantel evenwel niet noemen. Het overzicht in de grote zaal is ook niet chronologisch, maar thematisch van opbouw. Een ontwikkeling zoals bijvoorbeeld Piet Mondriaan die doormaakte, is bij Helmantel niet te zien. Als hij rond 1976 zijn eigen stijl gevonden heeft, werkt hij onverstoorbaar en met ambachtelijk vakmanschap verder aan de opbouw van zijn oeuvre – op zijn eigen manier. De kritiek laat hij met Groningse nuchterheid van zich afglijden.

Het grote publiek sluit hem in de armen. En juist in deze verwarrende coronatijd hebben de schoonheid van het alledaagse en de verstilling in het werk van Helmantel een verademende aantrekkingskracht.

Het museum speelt daarop in door in de tentoonstelling de beleving centraal te stellen. Overal staan verplaatsbare houten krukjes waarop bezoekers zich kunnen neerzetten om eens goed de tijd te nemen om een werk te bekijken – liefst met de neus erbovenop. Verspreid over de zaal zijn bovendien kijktips te lezen: „Kies een detail en teken dat na”, of: „Aandachtig kijken betekent keuzes maken. Richt je op enkele schilderijen of objecten en neem daar langer de tijd.”

Om helemaal in de stemming te komen is het mogelijk om met smartphone en koptelefoon „muziek uit het atelier van Helmantel” te beluisteren, klassieke muziek van gregoriaans tot Arvo Pärt, tracks met rustgevende muziek.

Als christelijke kunstenaar wil Helmantel laten zien dat er een hogere waarde ligt in gewone, alledaagse dingen – maar dan gaat het om subtiele verwijzingen. „Zeventiende-eeuwse schilders gebruikten veel symboliek”, geeft hij aan. „Dat doe ik bijna nooit. Ik vind de schepping zo bijzonder, dat ik het genoeg vind om dingen te schilderen zoals ze zijn. Word ik door iets geraakt, dan komt de inspiratie meestal snel aangevlogen.”

Drie-eenheid

Rijpe pruimen in de boomgaard, een dode muis, de glans van een Romeinse fles, een schemerige hoek in een kerk, „alles wat mijn pas vertraagt, nodigt uit om in olieverf vertaald te worden”, zegt de kunstenaar. „Als ik een kastanjebolster open, openbaart zich een wereld die mij versteld doet staan. Er is een oneindige variatie in Gods schepping.”

Het duidelijkst komt Helmantels geloofsoveruiting uit in een stilleven met drie witte Chinese kommen op een tafel. Maar ook hier moet de kijker worden geholpen door titel en toelichting: ”Ode aan de Vader, de Zoon en de Heilige Geest”. Met de kommen drukt Helmantel de goddelijke Drie-eenheid uit. „Hij schildert de subtiel van elkaar verschillende kommen geheel gelijkwaardig aan elkaar.”

In de expositie zijn ook objecten uit de eigen collectie van Helmantel te zien, variërend van middeleeuwse houtsculpturen tot antiek Chinees aardewerk. Wie goed kijkt, ziet ze terug op de schilderijen. En kijken, daar gaat het om bij Helmantel. Kijken en genieten.

Workshops en lezingen

Elke tweede zaterdag van de maand wordt in het museum een workshop ”stilleven schetsen” gegeven.

Op 17 oktober geeft een ensemble van het Noord Nederlands Orkest een concert met muziek van Helmantels grote inspiratiebronnen: Bach, Sweelinck en Monteverdi.

Harry Tupan, algemeen directeur van het Drents Museum, gaat in zijn lezing op 14 november dieper in op Helmantels stijl, zijn inspiratiebronnen én de kunstkritiek.

Henk Helmantel neemt zijn gasten in een lezing op 16 januari 2021 mee op reis naar de interieurs van gotische en romaanse kloosters en kerken in binnen- én buitenland.

Zie ook www.drentsmuseum.nl

Henk Helmantel

Henk Helmantel (1945) volgde van 1961 tot 1965 de opleiding tot kunstschilder aan de Academie Minerva in Groningen. Hij behoort tot de Noordelijke Figuratieven en wordt gezien als een van de belangrijkste kunstenaars binnen het hedendaags realisme. Hij heeft zich gespecialiseerd in kerkinterieurs en stillevens. Met zijn vrouw Babs bewoont hij de middeleeuwse pastorie-boerderij ”De Weem” in Westeremden, die hij in de vorige eeuw eigenhandig herbouwde.