Veel kerkenraden worstelen met de vraag hoe het heilig avondmaal doorgang kan vinden zonder dat gemeenteleden met het coronavirus worden besmet. Moeten avondmaalgangers per se aan één tafel zitten en uit één beker drinken? Of mogen ze ook langs de predikant lopen om brood en wijn te ontvangen?

Veel van deze vragen leefden vroeger ook, zegt prof. dr. W. H. Th. Moehn, bijzonder hoogleraar geschiedenis van het gereformeerd protestantisme vanwege de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam. Hij laat twee eeuwenoude gravures zien. Op de één staat een knielende keurvorst van Saksen, terwijl de zestiende-eeuwse kerkhervormer Maarten Luther hem een beker wijn voorhoudt. De andere toont het ”avontmael des Heeren” in een gereformeerde kerk in Amsterdam aan het begin van de achttiende eeuw: een grote groep mensen, zittend rondom een lange tafel, gebruikt brood en wijn.

Eén beker

In het protestantisme bestonden verschillende avondmaalgebruiken naast elkaar, zegt prof. Moehn, die voor drie dagen in de week predikant van de hervormde wijkgemeente Grote Kerk in Hilversum is. „De synode van Emden in 1571 sloot aan bij de praktijk en liet in het midden hoe men avondmaal moest vieren: staand, gaand of zittend. Dat laatste is toonaangevend geworden in Nederland. Zitten laat iets zien van de rust die de Heere schenkt.”

In de loop van de eeuwen verschenen tal van boeken over het heilig avondmaal, maar die gingen meer over de houding van de avondmaalganger –„Mag ik aangaan, hoe bereid ik me voor?”– dan over de liturgische invulling van het sacrament. „Moet de predikant het brood aanreiken of geeft men een schaal door? Zulke praktische dingen schaart Johannes Calvijn in zijn Institutie onder de middelmatige zaken.”

Dat geldt ook voor het al dan niet drinken uit één beker, aldus prof. Moehn. Hij ziet „geen principiële bezwaren” tegen het gebruik van kleine bekertjes, waarvoor steeds meer kerken vanwege het coronavirus kiezen. „In de geschiedenis van het gereformeerd protestantisme zijn de avondmaalsstellen al veelzeggend. Die bestaan doorgaans uit een grote kan en meerdere bekers voor de wijn en verschillende schalen voor het brood. Praktisch gezien waren die meestal ook nodig. Je kunt je niet voorstellen hoe anders een massale avondmaalsdienst in bijvoorbeeld de Utrechtse Domkerk goed zou kunnen verlopen.”

In uw gemeente is het mogelijk om het heilig avondmaal digitaal mee te vieren. De Christelijke Gereformeerde Kerken geven juist het advies om dat niet te doen, omdat de gemeenschap dan ontbreekt.

„Door de coronacrisis zijn vanzelfsprekendheden weggevallen. We werden opeens geconfronteerd met de vraag of we gemeenteleden het avondmaal thuis wilden laten meevieren. Als kerkenraad hebben we toen gezegd: als we het avondmaal nodig hebben tot versterking tijdens onze pelgrimsreis, dan is het juist nu belangrijk om dat te vieren. Niemand wist bovendien hoe lang de beperkende maatregelen rond corona nog zouden duren.

We vonden het belangrijk dat het avondmaal gelijktijdig in de kerk en thuis zou worden gehouden en dat men met elkaar verbonden is, ook al gebeurt dat digitaal. Een nadeel is dat je daarmee wat losser met de tucht moet omgaan, met de vraag wie er aan het avondmaal mag. Ik heb echter gemerkt dat er heel intens avondmaal is gevierd. Misstanden hebben er niet plaatsgevonden.”

Sommige kerken adviseren om het heilig avondmaal uit te stellen.

„Ik begrijp natuurlijk de praktische bezwaren tegen het vieren van het heilig avondmaal in coronatijd: de beschikbaarheid van predikanten, de omvang van een gemeente, het organiseren van een avondmaalsdienst.

Toch zou ik niet kiezen voor uitstel. In de gereformeerde gezindte wordt doorgaans vier- of vijfmaal per jaar het heilig avondmaal gevierd, terwijl dat veel vaker zou moeten gebeuren. Als je kijkt naar de Vroege Kerk, naar Calvijn: hij hamerde op een wekelijkse avondmaalsviering. Laten we niet wijzer willen zijn dan de Schrift door te zeggen dat we deze versterking van het geloof niet nodig hebben.

Ik zou het persoonlijk heel moeilijk vinden om geen avondmaal te kunnen vieren. Christus komt in dit sacrament zó nabij. Dan worden we even stilgezet in de haast van ons leven. Om bij zoiets eenvoudigs als een stukje brood en een slokje wijn te mediteren over het grote wonder van Zijn lijden en sterven voor ons.”

Onderschatten we het belang van het avondmaal?

„De coronacrisis drukt ons met de neus op de feiten: voelen we wel de noodzaak om het heilig avondmaal te vieren? Missen we het?

We hebben vaak moeite om het avondmaal te verstaan. De urgentie die we bij Chrysostomus, Augustinus en Calvijn zien, namelijk de noodzaak om zo vaak mogelijk avondmaal te vieren, zijn we kwijtgeraakt.

De Heidelbergse Catechismus legt niet voor niets een nauwe verbinding tussen Woord en sacrament. Het heilig avondmaal is een teken en zegel. Een zegel moet aan een document zitten, maar we hebben die van elkaar losgemaakt.”

Utrechtse Jacobikerk kiest voor lopende viering

„Avondmaal vieren is een belangrijke pijler van het gemeenteleven. De gemeente komt samen rondom Woord én sacrament.” Dat is de voornaamste reden waarom de protestantse wijkgemeente Jacobikerk in Utrecht ook in coronatijd avondmaal heeft gehouden, licht ds. W. P. Vermeulen toe. „Avondmaal vieren is bovendien een opdracht van de Heere Jezus Zelf: Doe dit tot Mijn gedachtenis. De lockdown maakte het samenkomen in fysieke zin onmogelijk. Dat had onherroepelijk invloed op de avondmaalsbediening. Nu het samenkomen –weliswaar beperkt– mogelijk is, spreekt het vanzelf dat we ook naar wegen zoeken waarop avondmaalsbediening mogelijk is.”

Vanwege de afstandsmaatregelen was de gebruikelijke tafelviering „geen optie”, aldus ds. Vermeulen. Er werd daarom gekozen voor een lopende viering. „De Jacobikerk kent doorgaans een groot aantal avondmaalgangers, dus met onderlinge afstand aan de tafel plaatsnemen zou logistiek heel ingewikkeld worden. Een belangrijker bezwaar voor ons was overigens dat het gemeenschappelijke, dat juist in de tafelviering zo sterk tot uitdrukking wordt gebracht, forse schipbreuk zou oplopen. Een lopende bediening dus, waarin gemeenteleden naar voren kwamen en door de predikant het brood aangereikt kregen en door een diaken de wijn, in een klein cupje.”

De reacties na afloop waren wisselend, zegt de predikant van de Utrechtse gemeente. „Van: „Kunnen we dit niet altijd zo doen?” tot „Nee dominee, dit was niet mijn avondmaal.” Wat me opviel was de souplesse waarmee de gemeente meebewoog. Ik ervoer weinig ongemak of onwennigheid. We hebben ons best gedaan om uitleg te geven, ook over de aspecten van het avondmaal die in een lopende viering sterker benadrukt kunnen worden. Ook hebben we goed nagedacht en gecommuniceerd over de praktische uitvoering.”

„Verantwoordelijk voor veiligheid gemeenteleden”

Al zeven maanden is in de gereformeerde gemeente te Ermelo het avondmaal niet bediend. En het ziet er niet naar uit dat dit op korte termijn wel zal gebeuren, zegt de predikant van de gemeente, ds. J. B. Huisman. De kerkenraad besloot –in lijn met het advies van het deputaatschap van het landelijk kerkverband– om de avondmaalsviering uit te stellen.

Dat was geen eenvoudige beslissing, zegt de predikant. „De opdracht van Christus om dat „te doen tot Mijn gedachtenis totdat Ik wederkom”, woog zwaar. We hebben wel overwogen of het veilig zou kunnen, wellicht op een andere manier. Dat stelde voor veel vragen. Het avondmaal, in het midden van de hele gemeente bediend, heeft alles te maken met de gemeenschap der heiligen. Dat komt minder naar voren bij meerdere avondmaalsdiensten. Ook hechten we aan het gezamenlijk drinken uit dezelfde beker, vanwege Christus’ opdracht: „Drinkt allen daaruit.” Het levert een spanningsveld op waar we niet uitkwamen.”

Doorslaggevend was de verantwoordelijkheid voor de veiligheid van gemeenteleden, aldus ds. Huisman. „Direct aan het begin was er al corona in onze gemeente, en ook nu zijn er zorgen. Hoezeer we ook naar het avondmaal verlangen, we zijn ook mensen die onze verantwoordelijkheid moeten nemen. Als het niet veilig is, moeten we het uitstellen.”

Het gemis van het sacrament is een nood, zegt de predikant. „Het avondmaal is een uitroepteken achter en een zichtbare onderstreping van het gepredikte Woord. Dat we nu niet kunnen aanzitten bij de Meester, om bij de tekenen van brood en wijn te proeven en smaken wat Hij wilde doen voor een arme zondaar, vind ik erg moeilijk. Dat moet ons wel te denken geven. Anderzijds: ook in deze crisis klonk van zondag tot zondag het Woord. De Heere staat niets in de weg om door Zijn Woord het geloof te werken en te versterken.”

„Zijn liefdesbevel klinkt onverminderd”

In de gereformeerde gemeente in Nederland te Gouda werd op zondag 30 augustus het heilig avondmaal weer bediend. Dat was na Kerst vorig jaar niet meer gebeurd. Ds. Geuze, predikant van de gemeente, noemt het gemis van de bediening al die maanden „zeer groot.” „De panden van Zijn eeuwige liefde: de zichtbare tekenen in het breken van het brood en het vergieten van de wijn in de troostbeker voor de Kerk, konden niet worden uitgereikt. Toch klinkt onverminderd Zijn liefdesbevel: „Doet dat tot Mijn gedachtenis” en „Zo verkondigt de dood des Heeren, totdat Hij komt.””

Na „ernstige overwegingen” besloot de kerkenraad om „met de nodige voorzichtigheid” het avondmaal weer te bedienen, zowel in de morgen- als in de avonddienst. Ds. Geuze maakte gebruik van zes bekers, die de aanzittenden werden uitgereikt.

In de morgendienst werd na de avondmaalspreek het volledige formulier gelezen, waarna op de gebruikelijke wijze het heilig avondmaal plaatsvond. In de avonddienst hield ds. Geuze een korte meditatie, waarna de volgende tafel werd geopend. Na de bediening in de avonddienst werd de nabetrachtingspreek gehouden.

Hoe kijkt ds. Geuze terug op deze avondmaalszondag? „Terugziende op deze hoogtijdag mogen we niet ontkennen dat de Heere kennelijk getuigenis gaf aan Zijn eigen heilige ordinantie. Wat een oneindige, diepe afdaling van de liefde Gods in deze bange tijd, waarin juist ook voor de kerk in Nederland alles zo verdeeld en verzondigd ligt. Ons past alleen maar oprechte verootmoediging voor de Heere. In deze coronatijd mochten we stilstaan bij de aansporing van Jeremia: „Gaat niet uit den mond des Allerhoogsten het kwade en het goede? Wat klaagt dan een levend mens? Een ieder klage vanwege zijn zonden. Laat ons onze wegen onderzoeken en doorzoeken, en laat ons wederkeren tot de Heere. Dat geve de Heere ons.”