Trouw baseert zich op cijfers van de Erfgoedmonitor van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). De Erfgoedmonitor meldt dat kerken in de periode van 2006 tot 2018 zo’n 44 procent van het budget ontvingen, in totaal zo’n 268 miljoen euro. Kerken maakten in 2018 zo’n 7 procent uit van het totaal aantal monumenten dat een beroep kon doen op de subsidieregeling, die bedoeld is voor het gewone onderhoud zoals schilderwerk. Die groep monumenten varieert van kastelen tot oude grenspalen. In 2018 kregen zo’n 450 kerken subsidie, 21 procent van het totaal aantal monumenten dat subsidie ontving. De cijfers van 2019 en 2020 zijn nog niet bekend.

Tegelijk is de subsidie voor monumentale kerken de achterliggende tien jaar fors gedaald. Ontvingen kerken in de periode 2009-2011 nog een bedrag van gemiddeld 45 miljoen euro, in de periode van 2012-2018 schommelt het gemiddelde rond de 18 miljoen euro. Die daling kwam onder andere omdat monumenten met kleinere onderhoudsbegrotingen voorrang kregen. Grote monumentale kerken –35 van de 40 grootste monumenten in Nederland zijn kerk– visten daardoor achter het net.

Noodklokken

Grote kerken liepen uiteindelijk zo veel tekorten op dat zij in 2014 de noodklokken luidden. Zonder ingrijpen van het rijk waren ze niet in staat om in het onderhoud te voorzien, stelde een manifest van het Grote Kerken Overleg, een overlegorgaan van tien grote stadskerken van Nederland en twee erfgoedorganisaties.

De overheid zag ook in dat meer geld nodig was en stelde in 2016 20 miljoen extra beschikbaar voor groot onderhoud. Een aanvullende pot van 95 miljoen euro kwam in 2018 vrij voor de periode 2018-2021 om omvangrijke restauraties te financieren van grote monumenten.

Specialistisch

Dat kerken veel geld nodig hebben, hoeft niemand te verbazen, zegt Heleen Wijgers. „Die hoge kosten zijn inherent aan een kerk uit de middeleeuwen of de renaissance”, vertelt de directeur van de stichting Stevenskerk in Nijmegen en voorzitter van het Grote Kerken Overleg. „De gebouwen bestaan uit historische materialen. Restaureren is specialistisch werk.”

Als voorbeeld noemt Wijgers het vervangen van natuurstenen ornamenten van de Stevenskerk. „Natuursteen vervang je niet zomaar met een stuk beton, je moet met zorg een nieuw natuurstenen ornament invoegen.” De Stevenskerk viel in 2018 in de prijzen en ontving 5,5 miljoen euro. Een deel daarvan gaat naar de vernieuwing van het leiendak. „Dat kost miljoenen. Er is een speciale steensoort nodig uit Spanje. Daar staat heel Europa voor in de rij. En plastic leien wil je niet.”

Kerken zijn zeker niet compleet afhankelijk van subsidie, zegt Wijgers: „Veel kerken proberen zelf de broek op te houden door exploitatie zoals verhuur. En bij de Stevenskerk komt een derde van onze financiering van donateurs. Die wierven we toen in 2012 de subsidie fors daalde en we failliet dreigden te gaan.”

Ook al trok de overheid afgelopen jaren de portemonnee, de beheerders van deze kerken zitten er nu niet ineens financieel warmpjes bij. Wijgers: „Veel kerken hebben nog grote projecten liggen die moeilijk te financieren zijn. Het maken van een instandhoudingsplan met een gestage geldstroom blijft een stevige klus.”

Coronacrisis

Ook de coronacrisis drukt de budgetten van de kerkbeheerders. Concerten en kerkdiensten moesten worden geannuleerd. „De instandhouding en exploitatie van kerken zijn nu in zwaar weer. Sommige kerken lijden vele tonnen verlies. Het Grote Kerken Overleg heeft deze problemen neergelegd bij de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Er is 60 miljoen beschikbaar gesteld als leencapaciteit voor monumentaal erfgoed. Dat geeft wat lucht.”

Over de financiële positie van beheerders in de komende jaren durft Wijgers zich niet uit te spreken. „Veel is afhankelijk van de keuzes die een toekomstig kabinet maakt en welke impact de coronacrisis zal hebben.” Voor instandhouding van de monumentale gebouwen moet de onzekerheid er wel uit, vindt ze. „Voor de grote klappers, zoals herstel van daken en gevels, is structureel subsidie nodig. Er zou een extra steunfonds voor grote kerken moeten komen voor de komende twintig of dertig jaar. Monumentale kerken moet je goed bijhouden, zo voorkom je dat restauraties duurder uitvallen.”

„Kerken zijn Nederland dierbaar”

Volgens Frank Stolenberg, programmamanager toekomst religieus erfgoed bij de Rijksdienst Cultureel Erfgoed, laten de recente hoge subsidies voor kerken zien hoe dierbaar die zijn voor Nederland. „We zijn een kerkenland. Binnen Europa heeft alleen Zweden meer kerken per duizend inwoners. Kerken zitten in het DNA van Nederland. Datzelfde geldt voor molens, de groep monumenten die na kerken de meeste subsidie ontvangt.”

In de jaren negentig van de vorige eeuw ontstonden bij grote monumentale kerken forse achterstanden in het onderhoud. Die zijn toen met subsidies van honderden miljoenen euro’s weggewerkt, zegt Stolenberg. „In 2009 kwam er voor kerken een nieuwe subsidieregeling. Na verloop van tijd ontstonden er verschillende knelpunten. Met de huidige extra subsidie werken we die weg. Af en toe is een plus nodig om incidentele achterstanden van onderhoud weg te werken. Maar met de reguliere subsidie voor het lopende onderhoud moeten we heel ver zien te komen.”