Medewerkers en bezoekers van het Rotterdamse verpleeghuis De Leeuwenhoek waren er snel uit. Dat er in korte tijd minimaal 22 van de 99 bewoners aan Covid-19 overleden, kwam onder meer door het niet naleven van coronarichtlijnen. Na 20 maart, de dag waarop het kabinet verpleeghuisbezoek verbood, waren de deuren van het huis nog gewoon open. „Iedereen kon op en neer naar buiten. Niemand werd tegengehouden”, zei een medewerker in de tweede week van april tegen RTV Rijnmond. „Mijn beeld is dat het management steken heeft laten vallen”, stelt een man wiens vader in De Leeuwenhoek stierf aan corona.

Over woon-zorgcentrum Maranatha in Rijssen, waar zeker tien bewoners overleden aan Covid-19, deden vergelijkbare verhalen de ronde. Personeel zou in dezelfde kleding zowel coronapatiënten als gewone cliënten hebben verzorgd. Een dementerende die achteraf corona bleek te hebben, zou zich vrijelijk door Maranatha hebben verplaatst, zonder dat er werd ingegrepen. Bewoners zouden buiten zijn gesignaleerd. Het Reformatorisch Dagblad deed uitvoerig navraag naar het waarheidsgehalte van deze beweringen, maar vond niemand die deze verhalen kon of wilde bevestigen.

Lees ook

Als het virus een Katwijks verpleeghuis binnendringt

„Enkele voorbeelden komen me voor als broodje aap”, stelt iemand met nauwe lijntjes naar Maranatha. Ook Ton Blonk, voorzitter van de cliëntenraad, noemt de verhalen onwaarschijnlijk. „Een deel van de Rijssenaren is sensatiebelust en de tamtam is zeer gewillig. Als de ene kant van het dorp weet dat je je enkel hebt verstuikt, heet het aan de andere kant dat je je been hebt gebroken.”

Dat in Maranatha relatief veel mensen stierven aan corona, kwam ook de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) ter ore. De inspectie kreeg in de tweede helft van mei een melding van zorgpersoneel „over gebrek aan persoonlijke beschermingsmiddelen bij Maranatha”, aldus een IGJ-woordvoerder. Naar aanleiding hiervan belde de inspectie met de bestuurder. Over de inhoud van het gesprek kan de woordvoerder geen mededelingen doen. Wel benadrukt hij dat een corona-uitbraak in een verpleeghuis niet hoeft te betekenen dat de kwaliteit van de zorg of het niveau van de hygiëne daar niet op orde was of is. „Het coronavirus is nu eenmaal zeer besmettelijk en kan zich overal voordoen. Zeker op locaties waar kwetsbare mensen bijeen zijn en zorg krijgen.”

De Veiligheidsregio Twente noemt het „betreurenswaardig” dat in Maranatha relatief veel mensen stierven door corona. „Helaas zien we dit op meer plekken in Nederland.” Voor verder onderzoek ziet de veiligheidsregio geen aanleiding. „De GGD heeft bron- en contactonderzoek gedaan en de cijfers geanalyseerd. Dit heeft geen bijzonderheden opgeleverd.”

Onrechtvaardig

De naam van De Leeuwenhoek werd in een rapport gezuiverd. Onderzoekers stelden medio juni dat het huis „alle maatregelen genomen heeft die op dat moment redelijkerwijs verwacht mochten worden.” Hun rapport sluit af met een boodschap aan critici: „Alle aandacht richten op één verpleeghuis, in verwijtende zin, waarbij context en nuance nauwelijks een rol spelen, is funest voor alle betrokkenen.”

De suggestie dat verpleeghuizen zonder besmettingen het goed hebben gedaan en verpleeghuizen met besmettingen dus slecht, is „onjuist en ook onrechtvaardig”, zei Nienke Nieuwenhuizen tegen de Volkskrant. Volgens de voorzitter van de vereniging van specialisten ouderengeneeskunde Verenso is voorkomen van besmettingen complex. Alleen al handen wassen, de „belangrijkste en simpelste” voorzorgsmaatregel, lukt in de praktijk vaak al niet. Ook zijn er cliënten die niet begrijpen wat er aan de hand is en zorgpersoneel soms vol in het gezicht niezen. „Als je corona in het huis hebt, is dat vaak domme pech.”

Infectiepreventiedeskundige Nina Lamsma zei in de Leeuwarder Courant vrijwel hetzelfde. „Veel instellingen die geen besmettingen hebben gehad, zeggen dat ze het goed gedaan hebben, maar dat kun je zo niet stellen. Zoiets is ook een kwestie van pech en geluk. Bovendien heb je met verschillende soorten bewoners te maken. Met dementerenden die dwalen door het huis is het heel lastig om infectiepreventiebeleid goed in te voeren.”

Hoewel rechtgeaarde protestanten in deze context niet snel woorden als „pech” en „geluk” zullen gebruiken, is het punt van Nieuwenhuizen en Lamsma duidelijk. Nagel een verpleeghuis waar corona toesloeg niet te snel aan de schandpaal.

Tweede golf

Dat de genoemde verpleeghuizen volgens instanties en onderzoekers niet per se verwijtbare fouten maakten, is natuurlijk prettig. Niet in de laatste plaats voor de direct betrokkenen. Maar het heeft ook iets onbevredigends als onduidelijk is hoe corona het verpleeghuis binnenkwam. Hoe moet het dan als in het najaar iedereen weer veel binnenzit en de kans op een opleving van het virus waarschijnlijk is? Zullen dan in verpleeghuizen opnieuw veel mensen overlijden aan Covid-19?

Aannemelijk lijkt dat de gevolgen van een eventuele tweede golf beperkter zullen zijn dan de eerste golf. Want Nederland leerde veel over het virus en treft tot op de dag van vandaag voorzorgsmaatregelen. Vier redenen waarom verpleeghuizen een tweede golf beter kunnen doorstaan.

1. Zorgmedewerker met klachten blijft thuis en laat zich testen.

Als een gezinslid koorts heeft, moeten alle gezinsleden thuisblijven. Dat is in maart, aan het begin van de coronacrisis, het overheidsbeleid. Maar degenen met een vitaal beroep worden wél op hun werk verwacht. Als zij ook thuisblijven, zijn er simpelweg te weinig handen aan het bed, redeneert het RIVM. Het is dan nog onmogelijk om het koortsige gezinslid te laten testen om zeker te weten of er besmettingsgevaar is, want er zijn onvoldoende tests beschikbaar (hoewel achteraf blijkt dat er in het begin van de uitbraak veel meer getest had kunnen worden).

Het staat dan ook buiten kijf dat in menig verpleeghuis het virus binnenkomt via het personeel. Niet zelden is het voor verzorgenden een bange vraag of en hoeveel bewoners zij hebben besmet.

Vanaf 1 juni moet iedereen thuisblijven bij klachten die kunnen duiden op Covid-19. En iedereen kan zich laten testen. Het RIVM: „Het is extra belangrijk dat personen die voor kwetsbare personen zorgen zich bij klachten direct laten testen.” Dat bewoners van verpleeghuizen ook getest kunnen worden, is eveneens zeer relevant. Zo kunnen op afdelingen de zieken van de gezonden worden gescheiden.

2. Voor elke zorgverlener is er voldoende beschermingsmateriaal.

Volgens een reconstructie van NRC Handelsblad trekt een Rotterdamse ambtenaar in februari al bij het ministerie aan de bel over een dreigend tekort aan beschermingsmiddelen voor zorgmedewerkers. Het is een kwestie van tijd voordat er her en der inderdaad tekorten ontstaan. Binnen en buiten verpleeghuizen moet personeel zich dan zien te redden met een paar mondkapjes en een enkele schort per dag. Sommigen doen hun werk met een zelfgemaakt mondkapje en een spatbril van de Karwei. Op 26 maart stuurt directeur Wouter van Soest van verpleeghuizenkoepel Actiz een wanhoopsmail naar het ministerie en tientallen zorgbestuurders. „In sommige regio’s dreigen medewerkers en masse (!) werk neer te leggen als er niet (snel en veel) spullen komen.”

De spullen komen er, hoewel minister De Jonge pas begin juni kan melden dat tekorten aan schorten, brillen en mondkapjes zijn weggewerkt. Wel blijkt er dan nieuwe schaarste te zijn ontstaan, ditmaal aan handschoenen. Maar ook dat tekort is nu weggewerkt. Aangezien Aziatische bedrijven weer volop produceren en goederen weer ongehinderd naar Europa kunnen komen, lijkt het erop dat elke zorgverlener voorlopig weer veilig aan het werk kan.

3. Niet iedereen kan zomaar meer het verpleeghuis binnenlopen.

Elke beweging van buiten naar binnen is voor een verpleeghuis een risico. Op 19 maart kondigt minister De Jonge aan dat per de volgende dag verpleeghuizen dicht moeten voor bezoekers. De gedachte erachter is dat zo het aantal besmettingen kan worden ingedamd. Meerdere verpleeghuizen hebben al voor die tijd uit eigen beweging een bezoekverbod ingesteld.

Na wat tussentijdse versoepelingen heft het kabinet het verbod per 15 juni op voor verpleeghuizen die „Covid-vrij” zijn. Bezoekbeperkingen blijven er wel voor verpleeghuizen die nog met corona te maken hebben. Het beleid wisselt per locatie. Zo is er in de Tweemaster in Maassluis eind juni een corona-uitbraak en gaat het huis tot 7 juli opnieuw volledig op slot. Het is niet zo dat elk verpleeghuis een ‘lockdown’ móét instellen na het constateren van besmettingen. Als dat kan, is het beter om bijvoorbeeld alleen op de besmette afdeling het bezoek te beperken, vindt het ministerie van Volksgezondheid. Het laatste woord hierover is aan de zorgaanbieder.

Een groot verschil tussen het begin van de coronacrisis en nu is dat even binnenlopen bij (o)pa of (o)ma niet meer mag, maar in goed overleg geregeld moet worden. Veel verpleeghuizen werken ook met strakke regels, bijvoorbeeld dat er per bewoner één vaste bezoeker op bezoek mag komen. Een reden dat verpleeghuizen doorgaans voorzichtig zijn, is dat het risico van nieuwe besmettingen op de loer ligt en regionale corona-informatie nog ontbreekt.

De al eerder genoemde Nienke Nieuwenhuizen noemt gedetailleerde regionale informatie cruciaal om goed beleid te kunnen voeren. „Stel dat er een uitbraak is in het slachthuis of de school om de hoek, dan wil je dat weten als verpleeghuis. Andersom moeten ook huisartsen worden geïnformeerd als er een uitbraak is in een verpleeghuis. Maar ook informatie buiten de eigen regio is van belang voor als er bezoek vanuit een andere regio wil komen. We willen onze kwetsbare ouderen en de zorgmedewerkers kunnen beschermen.”

4. Iedereen is alert.

Het RIVM gaf vorige week toe dat het tot eind februari het coronavirus onderschatte. Dat een lockdown nodig zou zijn, leek onbestaanbaar. De verspreiding van het virus ging veel sneller dan werd vermoed.

Inmiddels is het ruim vier maanden later en neemt praktisch iedereen het virus serieus. De schare die corona „niet meer dan een griepje” noemt, slonk gaandeweg. Premier Rutte werd niet moe om –soms voor meer dan 7 miljoen tv-kijkers– te herhalen dat 1,5 meter afstand houden cruciaal is, je handen niet moet schudden maar wassen, je thuisblijft bij klachten en je je bij klachten naar de teststraat dient te spoeden.

Met alle kennis over het virus die er inmiddels is in verpleeghuizen, een coronadashboard als informatiepunt dat nog bijna dagelijks wordt uitgebreid, de app CoronaMelder die mogelijk na half juli in de lucht komt, lijkt het onvoorstelbaar dat bij een tweede golf opnieuw 3000 mensen aan Covid-19 zullen sterven in een verpleeghuis.

Maar waakzaamheid blijft geboden, waarschuwde hoogleraar acute ouderenzorg Bianca Buurman in de Volkskrant. „Als het in de maatschappij weer toeneemt, is het gevaar dat het overslaat naar de verpleeg- en verzorgingshuizen zeer reëel.”

Dit is het slot van een tweeluik over de coronacrisis in verpleeghuizen.