Dankzij de rioolwaterzuiveringsinstallaties (rwzi) –die inmiddels zo’n twintig jaar onder het beheer van de waterschappen vallen– bezit ons land een fijnmazig netwerk van ”Big Brown Data”, zoals dat zo mooi heet. Immers alle poep, plas en afvalstoffen van het rioolwater komen daar binnen en worden er gezuiverd. Was die (bacteriële) filtering tot voor kort vooral gericht op fosfaat en stikstof, inmiddels is het aandachtsgebied een stuk breder, vertelt Peter Verlaan, directeur Zuiveren van het waterschap Aa en Maas.

„Steeds vaker blijken nieuw ontwikkelde stoffen die in veel producten worden gebruikt, achteraf schadelijk voor mens en milieu.” Toch heeft de overheid nog geen richtlijnen vastgelegd voor al die chemische stoffen. „Wat niet verboden is, hoeven wij in principe ook niet te monitoren. Maar we voelen ons wel verantwoordelijk voor de kwaliteit van het oppervlaktewater. En daar gaat het water uit de rioolwaterzuivering uiteindelijk naartoe. Daarom vinden we het erg belangrijk om goed in beeld te krijgen welke stoffen er in het afvalwater zitten.”

De waterschappen zijn verantwoordelijk voor de waterkwaliteit van het oppervlaktewater. Inzameling van rioolwater is een taak van de gemeente. „Wij hebben maar een beperkte invloed op wat er op de zuivering afkomt. Die verantwoordelijkheid moet eigenlijk wel liggen daar waar kennis van zaken is, en dat is bij de schappen”, vindt Verlaan.

Van de vele stoffen in het afvalwater is voor medicijnresten sinds een aantal jaren een programma opgestart om deze sterk te reduceren. Door onder andere samenspraak met producenten, apotheken en artsen moeten de resten daarvan minder in het afvalwater terechtkomen. „Met slim produceren, voorschrijven, gebruik en inzameling kan al veel worden bereikt. Daarnaast kunnen de we een belangrijke bijdrage leveren aan verwijdering daarvan via de rioolwaterzuivering.” Voor de introductie van nieuwe technieken is daarom door het Rijk 60 miljoen beschikbaar gesteld.

Meer toxische stoffen in het water kan er voor zorgen dat zuiveringsinstallaties op tilt slaan. Zuiveren gebeurt namelijk op biologische wijze, en chemische stoffen –zoals die uit onder andere xtc-labs– doden de nuttige bacteriën die nodig zijn voor dit proces. „Bij kleinere zuiveringsinstallaties is dat al voorgekomen”, aldus Verlaan. „De grotere hebben daar minder last van. Wat wij er uit kunnen halen, besparen de drinkwaterzuiveringsinstallaties weer aan kosten.”

„Naast deze ontwikkelingen blijkt nu dat afvalwater veel gegevens bevat over de volksgezondheid. Een paar jaar geleden is hier al het concept van Big Brown Data ontwikkeld, informatie uit uitwerpselen. Samen met het RIVM en onderzoeksinstellingen werd al onderzoek gedaan naar onder andere antibioticaresistentie. Nu met de huidige coronapandemie wordt afvalwater ingezet als early warning system”, legt de directeur Zuiveren uit. „Afvalwater wordt gemonsterd en onderzocht. Op dit moment wordt bij 29 rwzi’s (4 miljoen Nederlanders) gecontroleerd op de aanwezigheid van sporen van het coronavirus. Daarmee is door het RIVM, waar de monsters naar toe gaan, twee weken vooraf te zien op welke plek een nieuwe virusuitbraak zich ontwikkelt. Op dit moment wordt opgeschaald naar 79 rioolwaterzuiveringsinstallaties (10 miljoen inwoners).”

En dat betekent dat waterschappen nu steeds zichtbaarder een belangrijke schakel vormen in de volksgezondheid, evenals in verduurzaming en terugwinning van waardevolle grondstoffen. Dat naast de ‘normale’ zorg voor schoon, voldoende en veilig water. „Ons werkveld wordt sexy en de waardering van relevantie neemt met rasse schreden toe. Dat er ooit weer een volgend virus komt lijkt zeker, maar het is een geruststelling als we dit dankzij metingen van het rioolwater vooraf kunnen zien aankomen. Afvalwater vormt daarmee een goede graadmeter voor de volksgezondheid.”

De technologische mogelijkheden zijn volop in ontwikkeling. Nieuwe technologie en methodiek heeft bovendien nog meer voordelen. In theorie kan in de toekomst hiermee iedere ziekte of vervuiling getraceerd worden tot aan ieders voordeur. „De vraag is dan alleen: moet je dit willen. Dit raakt ieders privacy.”