Column (prof. dr. H. J. Selderhuis): Het virus en de ziel
De pandemie van de pest was zeker tussen de 14e en de 16e eeuw een dagelijks gegeven. De zorg die mensen hadden was niet allereerst de impact ervan op de economie of de panische angst of hun vakantie wel zou doorgaan, maar hun zorg betrof de ziel, of beter: het eeuwig wel en wee van hun ziel.
De ziel was nog een thema omdat het nog om de ziel ging. In een nieuw deel in de Latijn-Duitse uitgave van Augustinus’ werken (”De immortalitate animae”; Opera, Band 7, Brill/Schöningh), gaat het over de onsterfelijkheid van de ziel. Dat was de kerkvader een apart boek waard, omdat de eeuwige bestemming van de ziel, dat wil zeggen: van de persoonlijke mens, je ”ik”, centraal stond in de kerk, in prediking, pastoraat en catechese.
Wat Augustinus daarover schreef heeft kerk en theologie eeuwenlang fundamenteel beïnvloed. Dat is te merken aan wat bijvoorbeeld in Venetië gebeurde rond de eeuwwisseling van de vijftiende naar de zestiende eeuw. De pandemie bracht velen ertoe geld aan de kerk te geven zodat meer priesters konden bidden voor het zielenheil van hen die aan de pest gestorven waren en voor hen die aan de pest dreigden te sterven. Ook werd geld aan de kerk geschonken om extra altaren te bouwen of om de kerk als huis van God te verfraaien als dank voor genezing van de pest.
Ik las –en zag– deze dingen in het prachtige boek ”Studium zum Stiftungswesen in Venezianischen Kirchen zu Zeit der Pest” van Alfred Goldinger dat bij uitgeverij Schnell+Steiner werd uitgegeven. Vanuit reformatorisch standpunt valt er van alles over deze schenkingen te zeggen, maar allereerst moet bedacht worden dat wat aan 1517 voorafging ook tot ‘onze’ kerkgeschiedenis behoort.
Belangrijker is echter dat Augustinus en de gevers uit Venetië ons een spiegel voorhouden. De pandemie vandaag zorgt ervoor dat kerken minder inkomsten hebben, maar de kerken van Venetië en alle andere kerken in Europa ontvingen in tijden van de pest juist meer. Zeker, dat had te maken met de visie dat je met goede werken iets voor je zaligheid kunt doen. Wat dat betreft is gereformeerd zijn een stuk goedkoper. Maar daarmee voor de eeuwigheid een stuk riskanter.
Dit is wat de kerkvader uit Noord-Afrika en de kerkgangers uit Venetië ons voorhouden: mensen sterven, met en zonder pandemie, en daarom moet het eeuwig heil van de onsterfelijke ziel te allen tijde onze grootste zorg zijn.
