Het ging er vorige week hard aan toe in het stadje Niksic. De Montenegrijnse politie gebruikte pepperspray en flitsgranaten om de woedende Servisch-orthodoxe christenen in bedwang te houden. Daarnaast arresteerden agenten tientallen burgers en vonden zij een dolk en een bijl in een stadspark.

Honderden burgers eisten tijdens de protesten de vrijlating van zeven Servisch-orthodoxe priesters en bisschop Joanikije van Niksic. De geestelijken zaten vast wegens het organiseren van een processie, ondanks een verbod van de Montenegrijnse overheid op grote openbare bijeenkomsten vanwege het coronavirus. Samenkomen in kerken is wel toegestaan.

Joanikije verdedigde zich door te zeggen dat hij de kerkgangers niet had gevraagd deel te nemen aan de processie, maar dat ze spontaan bij elkaar kwamen.

Volgens de Montenegrijnse krant Vijesti scandeerden de verzamelde mensen „Laat de bisschop gaan” en „We zullen de heiligdommen niet geven.” Het is deze laatste leus die duidelijk maakt dat de confrontatie meer was dan onvrede over de arrestatie van de geestelijken, die inmiddels zijn vrijgelaten.

Aanval

Het conflict tussen de Servisch-Orthodoxe Kerk en de overheid van Montenegro kwam tot een hoogtepunt in december 2019. Toen nam het parlement een nieuwe wet op de godsdienstvrijheid aan. Deze wet, die onder andere de vrijheid garandeert om van religie te veranderen, is echter een regelrechte uitdaging voor de Servische orthodoxen.

De wetgeving bevat namelijk ook een bepaling dat religieuze organisaties moeten aantonen dat ze al voor 1918 –toen Montenegro zich bij het voormalige Koninkrijk Joegoslavië voegde en de Montenegrijns-Orthodoxe Kerk bij de Servisch-Orthodoxe Kerk werd gevoegd– eigenaar waren van gebouwen. Kan een kerkgenootschap dat niet, dan moet het ontroerend goed aan de staat worden overgedragen.

Het is deze eigendomsregistratie die de Servisch-Orthodoxe Kerk ziet als een regelrechte aanval van de Montenegrijnse overheid om kerken en kloosters in haar bezit te krijgen. De kerk noemt de wet „discriminerend en onconstitutioneel.” De Servisch-Orthodoxe Kerk heeft veel religieus erfgoed in handen.

Volgens critici van de wetgeving is het een poging van de veel kleinere Montenegrijnse orthodoxe kerk, die zich in 1993 afsplitste van de Servisch-Orthodoxe Kerk en niet wordt erkend door andere oosters-orthodoxe kerken, om uit te breiden. En dat ten koste van de Servisch-Orthodoxe kerk, de dominante kerk in het land met 620.000 inwoners. Iets dat de regering van Montenegro ontkent.

De leden van het kerkgenootschap zijn echter niet van plan zich hun bezittingen te laten ontnemen. „We zullen onszelf niet bewapenen”, zei bisschop Joanikije vorig jaar tegen een lokaal televisiestation, „maar we zullen wel ons eigendom met ons leven verdedigen.” Begin dit jaar leidde de nieuwe wet tot veel protesten.

Kerkpolitiek

In een land waar de nationale identiteit sterk gevormd wordt door de religieuze, speelt ook kerkpolitiek een grote rol. Het op Europa georiënteerde Montenegro, kandidaat-lidstaat van de Europese Unie, scheidde zich na een referendum in 2006 af van Servië. Het land wil de onafhankelijke status kracht bij zetten met het promoten van een eigen orthodoxe kerk.

Een dominante Servische orthodoxe kerk past niet in dat plaatje, aldus de Montenegrijnse president Milo Djukanovic. In februari zei hij tegen persbureau AFP dat Montenegro een eigen orthodoxe kerk nodig heeft om Servische bemoeienis af te weren en haar identiteit te versterken.

De sterk nationalistische Servisch-Orthodoxe Kerk, die juist nauwe banden onderhoudt met Rusland, was tegen de onafhankelijkheid van Montenegro. Door de dominante aanwezigheid van deze kerk in het land heeft Servië echter nog een flinke vinger in de pap. En dat juicht de Russische president Poetin toe, die met lede ogen aanziet hoe Montenegro de banden met het Westen aanhaalt en zich aan de Russische en Servische invloedssferen probeert te ontworstelen.

Daarnaast ziet de Servisch-Orthodoxe Kerk haar Montenegrijnse tegenhanger als een scheurmaker die zich van de moederkerk heeft losgerukt. Een visie die overigens wordt gedeeld door de Russisch-Orthodoxe Kerk en andere oosters-orthodoxe kerken.

De Montenegrijnse regering wil in 2020 al het religieuze erfgoed in kaart gebracht hebben. Het is dan ook wachten op het moment dat beide partijen elkaar opnieuw in de haren vliegen én op welke kerk het onderspit zal delven.