Eens per jaar doet zich in ons land iets opmerkelijks voor. In de aanloop naar Pasen spoedt half Nederland zich kerkwaarts om daar zeker drie uur door te brengen op een harde kerkbank. Het is net als met het aspergeseizoen. Opeens zijn ze er weer, die honderden uitvoeringen van Bachs Matthäus Passion en de kleinere –maar even grootse– Johannes Passion. Kaarten voor het bijwonen van deze passiemuziek van Bach zijn doorgaans uitverkocht. Maar na Pasen is het ook direct weer over. Zoiets gebeurt alleen nog met Kerst, als de kerken even uitpuilen tijdens de kerstnachtdienst; van oorsprong ook al zo’n on-Nederlandse traditie.

Populair

De populariteit van met name de Matthäus Passion groeit. Het aantal uitvoeringen neemt elk jaar toe. Ook in reformatorische kringen weet men Bachs ”grote passion” steeds meer te waarderen. Reformatorische oratoriumverenigingen wagen zich sinds enige jaren eveneens aan Bachs passiemuziek.

De YouTube-serie waarin ds. G. J. Baan, predikant van de gereformeerde gemeente van Rotterdam-Zuidwijk, momenteel elke week een Bachcantate toelicht, opent steeds met een fragment uit het slotkoor van de ”Matthäus”. Het is wachten op een bespreking van de hele passie; ook al zal de 68-delige Matthäus Passion een behoorlijk aantal afleveringen vergen…

Ds. Baan wil met Bachs muziek „hoop en rust bieden in deze moeilijke tijd.” Enerzijds is deze pastorale handreiking opvallend. Want wat doet de lutheraan Bach in de Gereformeerde Gemeenten? Qua zeggingskracht en muzikaliteit is Bachs muziek zo veel rijker dan de sobere reformatorische kerkmuziek, en de liturgische context in het lutherse Leipzig was zo geheel anders dan die van de Gereformeerde Gemeenten nu. Tegelijk staat Bachs muziek inhoudelijk zo ontzettend dicht bij de bevindelijk gereformeerde geloofsbeleving. Ik begrijp dus wel dat ds. Baan een pastorale handreiking wil doen met Bachs muziek.

Maar er wordt in dezelfde kring ook nog steeds gewaarschuwd voor het bijwonen van Bachs passies. Hoe kun je als gelovige genieten van het verraad en de ondergang van Judas? zo vraagt men zich bijvoorbeeld af. Bach componeerde zijn kerkmuziek echter niet voor een passief publiek dat enkel wilde genieten, maar voor de lutherse gelovigen in Leipzig die gericht waren op ‘spirituele verheffing’. Bach weet als geen ander de luisteraar te confronteren met lastige dilemma’s, met zichzelf en vooral: met Jezus. En dat vraagt actieve betrokkenheid.

Passietraditie

Het aantal hedendaagse uitvoeringen staat overigens in schril contrast met de frequentie waarmee Bach zelf zijn passionen liet klinken. In de 27 jaar dat hij in Leipzig werkte, voerde Bach tijdens de vesperdienst op Goede Vrijdag lang niet altijd eigen muziek uit. Voor zover musicologen nu kunnen nagaan, klonk in Leipzig slechts ongeveer twaalf keer Bachs Johannes, Matthäus of Markus Passion (van de laatste is helaas alleen de tekst overgeleverd).

Van een ”Matthäus”-traditie zoals we die in Nederland kennen, was dus geen sprake. Wel van een oeroude passietraditie. In de jaren waarin er geen eigen passie klonk, viel Bach terug op muziek van collega’s als Stölzel, Telemann en Händel.

Wie wil horen waar Bach de mosterd haalde, moet maar eens luisteren naar de Markus Passion van Bachs tijdgenoot Reinhard Keiser, die Bach zeker drie keer uitvoerde. In 1733 klonk geen passiemuziek in Leipzig, vanwege een muzikale lockdown in verband met de afgekondigde rouwperiode na de dood van keurvorst August II.

Geen livestreams

Over muzikale lockdown gesproken: vanwege de coronacrisis zijn dit jaar alle uitvoeringen van Bachs passies afgelast. Livestreams via internet bieden geen oplossing, omdat de muziek om grote bezettingen vraagt. Zal er een muziekgezelschap zijn dat het lef heeft om niet te wachten tot maart 2021, maar de ”Matthäus” of ”Johannes” door te schuiven naar de late zomer van dit jaar? Dat zou zeer uitzonderlijk zijn voor Nederlandse begrippen.

Gelukkig zijn via internet verschillende oudere opnamen te streamen en komen er jaarlijks nieuwe cd-opnamen van Bachs passies op de markt. En die cd-oogst is dit jaar erg groot. Dit voorjaar werd de toch al immense Bachdiscografie uitgebreid met maar liefst vier uitgaven door gerenommeerde ensembles onder leiding van gezaghebbende dirigenten.

Herreweghe

Dé Johannes Passion bestaat niet. Bach bleef wijzigingen aan de ”Johannes” aanbrengen, zodat we tegenwoordig vier verschillende versies kennen.

De Belgische dirigent Philippe Herreweghe nam met zijn Collegium Vocale Gent maar liefst drie keer Bachs Johannes Passion op. Eerder kwam Herreweghe met de relatief onbekende versie uit 1725, waarin Bach onder andere het openings- en slotkoor verving en drie alternatieve aria’s inlaste. Deze cd-uitgave uit 2001 is een monument van een opname. Dat geldt ook voor de opname van de gangbare versie van de ”Johannes” uit 1724, die Herreweghe 31 jaar geleden liet registreren.

De derde Johannes Passion, die Herreweghe nu uitbracht –deze keer op zijn eigen label Phi–, betreft weer die eerste versie uit 1724. Van mij had deze herhaling niet gehoeven. Het is een fraaie opname, dat zeker. En ook hier weer die kenmerkende opgekropte geladenheid, de wonderschone lijnen en uitstekende solisten. Maar het is qua klank allemaal wat minder briljant, wat matter dan in de eerdere uitvoeringen.

Gaechinger Cantorey

Vlak voor zijn dood begon Bach aan een laatste versie van zijn Johannes Passion. De vraag waarom de componist eerdere aanpassingen weer terugdraaide en enkele tekstwijzigingen doorvoerde, blijft voer voor musicologen. Bij het label Carus verscheen deze laatste versie van de ”Johannes” in een uitvoering van de Gaechinger Cantorey uit Stuttgart onder leiding van Hans-Christoph Rademann.

Opmerkelijk is de enorme continuobezetting die Bach voorschreef: twee klavecimbels, orgel, fagot, contrafagot (uniek bij Bach!), cello en contrabas. De uitvoering onder leiding van Rademann is degelijk, maar niet bijster boeiend. Vooral de solisten geven deze ”Johannes” karakter, hoewel de qua timbre grote stem van sopraan Elizabeth Watts niet zo in het rijtje past. Het minst bevalt mij het aandeel van het koor. De klank is wat groezelig en de timing niet zo accuraat.

Suzuki

De Japanse dirigent en organist Masaaki Suzuki heeft zo langzamerhand alle muziek die we van Bach kennen op cd vastgelegd. Net als Herreweghe waagt Suzuki zich als senior Bachspecialist aan een tweede opnameronde van Bachs grote koorwerken. In 1999 was de Matthäus Passion voor de eerste keer aan de beurt, maar die opname wordt wat mij betreft overschaduwd door de tweede registratie, die onlangs uitkwam bij het Zweedse label BIS.

Bekend is dat Bach voor het continuospel het grote kerkorgel gebruikte en niet –zoals nu vaak gebruikelijk– een kistorgel. Suzuki liet daarom door de Franse orgelbouwer Marc Garnier een speciaal orgel bouwen dat zo dicht mogelijk komt bij de klank van enkele registers van het orgel in Leipzig ten tijde van Bach. Het instrument zorgt niet alleen voor een meer solide baspartij, maar voegt ook aantrekkelijke klankkleuren toe aan de basis van Bachs muzikale bouwwerk. Naast de vloeiende drive van Herreweghe kunnen de muzikale zinnen van Suzuki soms wat hoekig overkomen, maar de ”Matthäus” uit Japan is vooral intens en transparant.

Cambridge

Een andere nieuwe uitvoering van de ”Matthäus” komt uit Cambridge. Het betreft de opname van een uitvoering april vorig jaar van het koor van King’s College. Het koor en de Academy of Ancient Music stonden onder leiding van Stephen Cleobury. Afgelopen november overleed deze dirigent op 70-jarige leeftijd. Hij zwaaide maar liefst 37 jaar lang de artistieke scepter over het koor, dat al sinds 1441 in bedrijf is.

Wonderschoon is de heldere, pure, vlekkeloze koorklank. Overigens levert dat ook wat vervreemding op: deze engelachtige jongensstemmen die de opgezweepte menigte vertolken in de dramatische turbae-koordelen. De weldadige akoestiek van de kapel van King’s College brengt de luisteraar waar de Matthäus Passion thuishoort: in de kerk.

Sculpturen

De stroom aan nieuwe opnamen van Bachs Matthäus en Johannes Passion zal niet opdrogen. En dat is maar goed ook. Bachs meesterwerken zijn als sculpturen waar je omheen kunt lopen en die je van alle kanten kunt bekijken. Het is daarom zeer verrijkend om meerdere uitvoeringen van Bachs passiemuziek in huis te hebben. Zeker in deze periode van ‘thuisluisteren’.

J. S. Bach – Johannes-Passion, Gaechinger Cantorey o.l.v. Hans-Christoph Rademann; Carus (83.313); 2-cd; € 29,90; bestellen: www.carus-verlag.com

Bach – St Matthew Passion, King’s College Cambridge; Choir of King’s College (KGS0037); 3-cd; € 19,99; bestellen: www.bol.com

Bach – St Matthew Passion, Bach Collegium Japan o.l.v. Masaaki Suzuki; BIS Records (2500); 2-cd; € 30,-; bestellen: bis.se

Johann Sebastian Bach – Johannes-Passion – BWV 245, Collegium Vocale Gent o.l.v. Philippe Herreweghe; Phi (LPH 031); 2-cd; € 23,99; bestellen: www.bol.com