Een ‘Duits schandliedje’ vond de Ortscommandant het, dat deuntje dat het carillon van Nijkerk op het volle uur speelde. De burgemeester werd daarom ontboden. „Wat er op stond was een goed vaderlands lied”, noteerde Bruins Slot jaren later over die ontmoeting in 1941.

De Duitser eiste dat er wat anders zou worden gespeeld, anders werden torenuurwerk, carillon en speeltafel met handgranaten vernietigd. „Ik ging daarop een stap terug”, aldus Bruins Slot, „en zei dat ik het carillon in zijn geheel zou laten stopzetten, maar dat ik niet bereid was het lied te verstellen. De man gaf toen een instemmende wenk, waarmee deze perikel was opgelost.”

Historicus en journalist Anton van Renssen vermeldt het voorval in zijn deze week verschenen boek ”Gekkop”, over Bruins Slot (1903-1985) als burgemeester van Nijkerk in de Tweede Wereldoorlog. De voornaamste bron is diens dagboek uit die jaren, dat in het bezit was van een dochter. De aantekeningen werpen nieuw licht op oorlogsgebeurtenissen in Nijkerk, zegt Van Renssen, die voor het boek aanvullend onderzoek deed. „We kunnen achter de schermen zien hoe Bruins Slot ze persoonlijk heeft ervaren.”

Synagoge

De opvallende boektitel is ontleend aan een passage in het dagboek waarin Bruins Slot beschreef hoe hij op een zomerdag in 1941 in een onbesuisde bui voorkwam dat twee dronken Duitse soldaten de synagoge in Nijkerk binnendrongen. „Nu zeiden ze vroeger in Hoogeveen dat ik een ‘gekkop’ was. Daar was blijkbaar nog wel wat van overgebleven, want ik spurtte in volle snelheid naar de plaats des onheils, nergens anders aan denkende dan „Dat gebeurt niet!””

Amper een jaar was de confessioneel-hervormde schipperszoon, lid van de Christelijk-Historische Unie, burgemeester toen de oorlog uitbrak. Meteen toonde hij zich in mei 1940 bij de evacuatie van de stad een krachtdadige burgervader. Nijkerk lag in de vuurline. Negenduizend inwoners weken tijdelijk uit naar Putten en Harderwijk. Sommige boeren namen hun vee mee. Bij terugkeer in Nijkerk bleken 21 huizen totaal verwoest te zijn, 82 waren er zwaar beschadigd. Voortvarend gaf Bruins Slot leiding aan de wederopbouw. Hoogstpersoonlijk peuterde hij in Den Haag 150.000 gulden los bij de directeur van de Nederlandse Bank.

Zoals veel collega’s wilde Bruins Slot zijn ambt vervullen zonder al te veel met de bezetters samen te werken, vat Van Renssen samen. „Soms volgde hij maatregelen op, andere keren traineerde hij zaken.” Onder meer probeerde de burgemeester in 1942 de deportatie van de Joden in zijn gemeente te verhinderen met een voorstel om hen in Nijkerk zelf aan het werk te zetten bij een reeds gepland ontwateringsplan. Dat leek aanvankelijk te slagen. Bruins Slot schakelde daarvoor een onderofficier bij de Duitse Sicherheitsdienst in, die hij had leren kennen bij de redding van twee Duitse piloten uit het IJsselmeer in 1940. Uiteindelijk werd het plan toch niet toegestaan. De geheime verstandhouding met de SD’er had op een ander moment wel effect: drie gearresteerde vooraanstaande Nijkerkers werden weer snel vrijgelaten na een telefoontje van de burgemeester met de Duitser.

Bruins Slot kwam vaker op voor de inwoners. Zo sprong hij in de bres voor twee stoffeerders die weigerden huizen te stofferen voor de Kriegsmarine die in Nijkerk was gelegerd en leegstaande Joodse huizen wilde gebruiken. Ze zouden als voorbeeld voor Nijkerk naar een concentratiekamp worden gebracht. De burgemeester maakte zich, zo vertelden de mannen na de oorlog, zeer kwaad. „Als jullie zo beginnen in Nijkerk gooi ik de hele boel er bij neer en neem je mij als derde man maar mee”, zei hij tegen de Duitsers. Het tweetal mocht gaan.

Volgens Van Renssen bleef Bruins Slot zo lang mogelijk op zijn post om te voorkomen dat een NSB’er in zijn plaats werd benoemd. „Hij was geen man die Duitsgezind kan genoemd worden”, schreven 188 Nijkerkers in een brief aan een zuiveringscommissie die in 1945 handel en wandel van de burgemeester beoordeelde. „Bovendien was de bezettende macht hem geenszins vriendelijk gezind. Zulks bleek duidelijk toen hij met 45 gijzelaars op het gemeentehuis gevangen zat en hij door de Duitse instanties volkomen werd genegeerd.” Die gijzeling was begin oktober 1944, na de aanslag tussen Putten en Nijkerk die leidde tot de bekende razzia in de buurgemeente.

Krankzinnigheid

Bruins Slot zou tot 1957 burgemeester van Nijkerk blijven en was daarna tot zijn pensionering in 1968 eerste burger van Alphen aan den Rijn. De geestelijke spanning die hij tijdens de oorlog moest doorstaan, kostte hem deels zijn gezondheid en bracht hem zelfs op de rand van krankzinnigheid, aldus Van Renssen. In november 1944 legde Bruins Slot zijn ambt neer. „Ik was volkomen gekraakt”, schreef hij naderhand. Een zoon weet latere hartklachten „zonder aarzeling” aan traumatische oorlogservaringen.

‘Gekkop’ - Hoe burgemeester Zwaantinus Bruins Slot Nijkerk de oorlog doorloodste, Anton van Renssen; eigen beheer; ISBN 9789492055774; 243 pagina’s; €22,95.