De ontkerkelijking in België zorgt ook in de Rooms-Katholieke Kerk voor steeds meer lege kerken. Parcum, expertisecentrum voor religieuze kunst en cultuur, telde in 2013 in geheel Vlaanderen 1786 parochiekerken. Daarvan zijn er inmiddels 73 onttrokken aan de eredienst. In de provincie Vlaams-Brabant zijn momenteel ‘nog maar’ 5 van de 337 parochiekerken onttrokken.

De tijd verandert. Voor 37 van de 65 burgerlijke gemeenten van Vlaams-Brabant bestaat een kerkenbeleidsplan waarin een toekomstbeeld wordt geschetst van het gebruik van parochiekerken. Volgens die plannen worden, op korte of langere termijn, 187 kerken voorzien van een her- of nevenbestemming.

Zo’n plan is belangrijk voor het platteland, aldus Eva Roeykens, plattelandscoördinator van de provincie Vlaams-Brabant. „Kerken hebben een belangrijke sociale functie voor de dorpen gehad en die moet als het even kan bewaard worden. Het is niet de bedoeling om van een kerk een frietkot te maken, maar een koffietafel, een badmintonclub of een kinderopvang erin kan wel. Het beste is het als er iets gevonden wordt voor het hele dorp.”

Birgit Scheys-Thys, projectcoördinator herbestemming kerken Vlaams-Brabant bij Parcum, stelt dat de aanpak in Vlaanderen verschilt van die in Nederland. „Over het algemeen kun je zeggen dat we in Vlaanderen redelijk bedachtzaam, rustig en niet te overhaast te werk gaan. Onze kerkenbeleidsplannen gelden als inspiratiebron voor de Nederlandse kerkenvisies.”

Ontmoetingsplekken

Monique Swinnen, gedeputeerde met de portefeuille plattelandsontwikkeling van de provincie Vlaams-Brabant: „Kerkgebouwen zijn cultuur- en beeldbepalend voor de dorpen. Ze zijn van grote waarde voor de mensen in het dorp, die de kerk niet graag zien verdwijnen. De provincie streeft het behoud van die kerkgebouwen na en heeft voor de komende jaren 350.000 euro gereserveerd voor herbestemming van kerken. Dan moeten er wel acceptabele functies voor gevonden worden. Het mooiste is het als het gaat om ontmoetingsplekken voor het hele dorp.”

Om dat te stimuleren heeft de provincie de kerken gevraagd met plannen voor herbestemming te komen. Vijf kerken uit het arrondissement Leuven krijgen dit voorjaar een startsubsidie van 25.000 euro en begeleiding van Parcum. In de herfst van dit jaar komen vijf kerken uit het arrondissement Halle-Vilvoorde aan de beurt.

De kerken uit de regio Leuven staan in Oorbeek, deelgemeente van de stad Tienen, Roosbeek in Boutersem, Rummen in Geetbets, Veltem in Herent en Wange in Landen. „Zij hebben een goed plan ingediend”, zegt Swinnen. „We willen hen helpen om een eerste stap te zetten in de richting van herbestemming en zo een voorbeeldfunctie te vervullen voor andere parochies.”

Dorpsactiviteiten

De provincie vroeg aan de projectaanvragers om in hun kandidatuur de herbestemmingsideeën die zij voor ogen hebben te vermelden. De Sint-Joriskerk in het dorp Oorbeek zou dienst kunnen gaan doen voor gezamenlijke dorpsactiviteiten, zegt Scheys-Thys. „Die activiteiten vinden op dit moment plaats in de verouderde parochiezaal. Het startbudget kan bijvoorbeeld besteed worden aan stapelbaar meubilair en sanitair. In Rummen bestaat een soortgelijke situatie.”

In Roosbeek zou de Sint-Annakerk onderdak kunnen gaan bieden aan de religieuze objecten die uit de naburige kerken moesten. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om miskelken, hostieschalen, wierookstellen, kazuifels, koorkappen, schoudervelums, beelden en schilderijen. Scheys-Thys: „Er zal een zorgvuldig selectieproces moeten komen om te bezien wat bewaard kan worden en wat dient afgestoten te worden. Het idee om aan kerken een soort van depot- en museumfunctie te geven hoor je wel vaker.”

Bij de Sint-Laurentius te Veltem liggen momenteel meerdere voorstellen op tafel, stelt Scheys-Thys. „Er kan een multifunctionele ruimte komen. Er kan ook iets gedaan worden rond de Pastoor De Clerckschool. En misschien kan de Voedselbank, die nu een locatie heeft in de pastorie, er een plaats krijgen.”

Café

De Kristus-Koning te Wange is, naast de Kasteelhoeve, het enige grotere gebouw in het dorp, waar zelfs geen café is. De behoefte aan een ontmoetingsplaats voor de lokale gemeenschap is er hoog, meent Scheys-Thys. „Gezien zijn ligging zou het kerkgebouw ook de perfecte plaats kunnen zijn voor fietsers en wandelaars om er halt te houden voor een kleine drink- of eetpauze.”

Voor de vijf kerken wordt een participatietraject opgezet om de huidige herbestemmingsplannen verder vorm te geven. De projectaanvragers willen naar een herbestemming toewerken die door de lokale bevolking gedragen wordt. In verband met de coronacrisis is niet bekend wanneer er effectief van start gegaan wordt.

Daling kerkbezoek in België

De secularisatie zet niet alleen in Nederland, maar ook in België door. In het 11,5 miljoen inwoners tellende land wordt ongeveer 50 procent tot de Rooms-Katholieke Kerk gerekend, maar van hen woont slechts een gedeelte de kerkdiensten bij. Dat blijkt uit het in 2019 verschenen tweede jaarrapport van de Rooms-Katholieke Kerk in België.

Op de derde woensdag van oktober 2018 werden de kerkgangers (deelnemers aan de eucharistie) van alle rooms-katholieke kerken in het land geteld. Het waren er 238.000: ruim 2 procent van de bevolking.

Daarnaast is er sprake van een sterke vermindering van het aantal kerkgangers. In 2016 werden op de derde zondag van oktober 286.000 kerkgangers geteld. Daarmee vergeleken is er sprake van een daling van 17 procent in 2018. In diezelfde periode was er ook sprake van dalende doopcijfers (-11 procent) en minder kerkelijke huwelijken (-13 procent).