Een nieuwe nucleaire wapenwedloop is gestart, gericht op het ontwikkelen van enorm snelle projectielen met kernwapens. Rusland en de VS willen deze wedloop vooralsnog niet via verdragen beperken. Zij vinden dat zulke verdragen hun moderniseringsprogramma’s ondermijnen.

In februari 2021 loopt het tienjarige verdrag voor de vermindering van strategische nucleaire wapens tussen Rusland en de Verenigde Staten af. President Trump wil deze New Strategic Arms Reduction Treaty (New START) niet verlengen. Het verdrag beperkt het aantal strategische kernkoppen tot 1550 per land. Verder omvat het een plafond voor beide landen van maximaal 700 direct inzetbare strategische raketten en bommenwerpers.

In augustus 2019 zegde Trump al een verdrag uit 1987 op dat productie en plaatsing verbood van kernwapens met een middellange afstand (500-1500 km). Hij besloot hiertoe omdat Rusland onlangs een kruisraket met een bereik van 500 tot 1500 km in gebruik nam. De Amerikaanse president wil nu geen aparte verdragen, maar een breed kernwapenverdrag, waaronder Russische, Amerikaanse én Chinese kernwapens vallen. China weigert, zolang het grote verschil tussen het aantal Chinese kernwapens en de Amerikaanse en Russische nucleaire wapens niet kleiner wordt. Beide staten hebben inmiddels tien keer zoveel kernwapens als China dat er 290 heeft.

Moderniseringsrace

Bovendien moderniseren de drie landen hun lanceermiddelen volop. Zo meldden de Russen eind vorig jaar dat ze de nieuwe Avangard-raket in gebruik hadden genomen. Dit voertuig kan hypersonische snelheden bereiken: minimaal vijf keer de geluidssnelheid (zo’n 6200 kilometer per uur). Nieuwe ballistische raketten (SS-29 ofwel ”zoon van Satan”) zouden volgens deskundigen Avangards kunnen lanceren. In de moderniseringsrace past ook de ingebruikname van de Kinzhal-raket, die tien keer de geluidssnelheid overtreft. Deze kruisraket (met kernkoppen) wordt vanuit Russische gevechtsvliegtuigen (de Su-57 en de MiG-31K) gelanceerd.

China en Amerika testen inmiddels verschillende hypersonische wapens. China met de productie van de Dongfeng-17 en de Xingkong-2. De eerste heeft een snelheid van 6400 tot 11.000 km per uur.

Met de komst van de hypersonische wapen verandert de nucleaire strategie. Door de enorme snelheden van de raketten en hun onvoorspelbare koers wordt het realiseren van een effectief verdedigingssysteem moeilijker. Want ook zeer snelle verdedigingssystemen schakelen niet alle aanvalsprojectielen uit. Door de hoge aanvalssnelheid is namelijk de reactietijd minimaal. Bovendien zal onbekend zijn welke doelen worden gevallen. Toch zoekt Amerika naar nieuwe verdedigingsmiddelen, bijvoorbeeld ”counter-hypersonics” of laserwapens, die vanuit de ruimte de Avangards uitschakelen. Dan zal het Ruimteverdrag uit 1967 moeten worden opgezegd ofwel aangepast.

Verhoogde paraatheid

Voor landen met weinig strategische kernwapens én een ontoereikend verdedigingssysteem, zoals China, zijn deze hypersonische wapens risicovol. Een begrijpelijk antwoord op deze dreiging is een verhoogde paraatheid van de nucleaire wapens: minder wapens in opslag en meer wapens direct inzetbaar. China hanteert tot nu toe een ”no first use”-beleid”: niet als eerste kernwapens gebruiken. Het land heeft daarom weinig direct inzetbare kernwapens. Dat beleid lijkt nu te kantelen. China overweegt namelijk gebruik te maken van het Russische aanbod om samen te werken bij ”early warning”-systemen. Deze radarketens zijn gekoppeld aan satelliet-waarschuwingssystemen en kunnen snel vijandelijke raketten opsporen.

Het gevolg van de komst van de hypersonische wapens is dus: een grote capaciteit aan direct inzetbare kernwapens, die echter slecht beschermd zijn tegen hypersonische wapens en in heel korte tijd kunnen worden uitgeschakeld. Er ontstaat zo een zeer instabiele en onvoorspelbare situatie.

Een ander gevaar is dat tactische verdedigingssystemen tegen snelle (nucleaire) gevechtsveldwapens autonóóm beslissen welke projectielen (mogelijk met kernkoppen) worden uitgeschakeld en wanneer dat gebeurt. Het menselijke brein kan ze namelijk niet tijdig signaleren en direct besluiten hoe te handelen. De mens beslist uiteindelijk niet over inzet van de wapens, maar het autonome systeem. Gevolg: een oncontroleerbare en onbeheersbare situatie in het oorlogsgebied.

Kamervragen

Hypersonische wapens krijgen in Nederland nu weinig aandacht. Alleen de Adviesraad Internationale Vraagstukken benoemde in twee recente adviezen dit thema. In haar reactie op deze adviezen negeerde de regering dit item. Wel stelden Kamerleden (CDA/CU, SP, VVD) onlangs tijdens korte debatten terloops enkele vragen. De regering antwoordde dat ze deze wapens „onder bestaande wapenhandelsverdragen wil laten vallen” en wil bespreken in een internationaal overlegplatform over rakettechnologie. De productie gaat echter door. Bovendien is het denkbaar dat de Amerikanen in het komende decennium hypersonische wapens in de NAVO-lidstaten (en dus ook Nederland) gaan plaatsen. Komen er dan weer massademonstraties, zoals in 1981 en 1983 tegen het toenmalige voornemen om 48 kruisvluchtwapens in Nederland te plaatsen?

De auteur is politicoloog en beleidsonderzoeker. Hij werkte twintig jaar respectievelijk als beleidsmedewerker, beleidsonderzoeker en stafmedewerker Defensie in de Tweede Kamer.