De Britse historicus Simon Sebag Montefiore bundelde ruim honderd „brieven die de wereld hebben veranderd” uit de geschiedenis, van de oudheid tot de 21e eeuw. Eeuwenlang hielden publieke personen, familieleden en geliefden elkaar van al het grote en kleine nieuws per brief op de hoogte. De laatste decennia valt dit medium weg. Alhoewel, in het Kremlin worden alle belangrijke, geheime zaken weer per brief of notitie afgehandeld, geschreven met pen en potlood. Als geen ander is Poetin zich bewust van de openbaarheid van digitale communicatie. In het verleden waren echter veel brieven juist bedoeld om in het openbaar gelezen en doorgegeven te worden. Zo maakte Napoleon in een brief aan zijn vrouw Josephine bekend dat hij de slag bij Austerlitz gewonnen had.

In alle eeuwen werden er ook brieven geschreven die niet voor publicatie geschikt waren. Montefiore nam er veel van op, zonder te motiveren waarom deze brieven een verandering teweeg hebben gebracht – het belangrijkste selectiecriterium om in de bundel terecht te komen. Met name bij de uitgebreide set liefdesbrieven is de toegevoegde waarde van publicatie weleens onduidelijk. Dat er geen categorie ”religieuze brieven” is opgenomen –van Luther aan de Nederlandse christenen bijvoorbeeld, of van bisschop Ignatius aan Polycarpus– en daarentegen wel een heel uitgebreide set ”liefdesbrieven” is een misser.

Boeiend

Wél boeiend is het epistel van Thomas Jefferson, geschreven nadat hij afscheid heeft moeten nemen van zijn geliefde Maria Cosway. In een dialoog tussen hoofd en hart verwijt hij het hoofd dat „je denkt volledige autoriteit te hebben over alle onderdelen van ons gedrag. Eerbied voor je ernstige denkwijze, de wil om te doen wat goed is, heeft me soms conform je advies doen handelen (…). Als ons land, toen ons met het mes op de keel het grootste onrecht werd gedaan, bestuurd was geweest door het Hoofd in plaats van het Hart, waar zouden we nu dan zijn? Bungelend aan een galg zo hoog als die van Haman. Jij sloeg aan het rekenen en ging rijkdom en getallen met elkaar vergelijken, wij pompten extra bloed door onze aderen en boden enthousiasme in plaats van rijkdom en getallen. Wij zetten ons bestaan op het spel toen het verkeerd dreigde af te lopen, en we redden het land, volledig vertrouwend op de Voorzienigheid, die alleen maar het goede kan doen als we de uitkomst in haar handen leggen. Om kort te gaan, ik ken geen voorbeeld van iets goeds wat ik op voorspraak van jou heb gedaan, noch iets kwaads zonder jou.”

Zo’n selectie brieven van over de hele wereld, uit zo veel eeuwen, laat zien dat universele thema’s als familie, liefde, rampen en ondergang in alle tijden op gelijke manieren worden beleefd. Briefschrijvers kunnen daardoor heel dicht bij ons 21e-eeuwers komen. Tegelijk blijft zo’n bundel wat fragmentarisch, zeker omdat veel brieven nog geen pagina lang zijn. Een uitzondering daarop vormt de brief van Boecharin. Deze voormalige rechterhand en persoonlijke vriend van Stalin wordt in de periode van de Grote Terreur gevangengenomen. Aan de vooravond van zijn proces schrijft hij Stalin een persoonlijke brief. Ontluisterend is zijn trouw, ook dan nog, aan de marxistisch-leninistische zaak. Boecharin juicht nog steeds het idee van een algemene zuivering toe als „groots en moedig”, en beseft dat daarbij naast daadwerkelijk „schuldigen” ook verdachten en mensen die mogelijk verdacht kunnen gaan worden, geraakt worden. Hij schaart zichzelf onder de laatste categorie, maar heeft er vrede mee om te sterven voor deze zaak, bekent zelfs grove misdaden –die hij niet gedaan heeft– om het een eerlijk proces te laten lijken. Het enige wat hij vriend Stalin in deze uiterst geheime brief verzoekt is om afscheid van zijn vrouw te mogen nemen en te sterven door morfine. Stalin wil dat Boecharin sterft en laat het doodvonnis voltrekken met de kogel.

Het gros van de brieven die Montefiore heeft opgenomen is zo op internet te vinden. De meerwaarde van het boek zit ’m daarom vooral in de korte maar trefzekere inleidingen van Montefiore op ieder epistel.

Boekgegevens

Geschreven geschiedenis. Brieven die de wereld hebben veranderd, Simon Sebag Montefiore; uitg. Spectrum; 318 blz.; € 22,99