„Nu de laatste overlevenden nog onder ons zijn, bied ik vandaag namens de regering excuses aan voor het overheidshandelen van toen. Dat doe ik in het besef dat geen woord zoiets groots en gruwelijks als de Holocaust kan omvatten”, zei hij zondag tijdens de jaarlijkse Nationale Holocaust Herdenking in Amsterdam; 75 jaar na de bevrijding van naziconcentratiekamp Auschwitz, op 27 januari 1945.

Tot nu toe zag het Nederlandse kabinet geen aanleiding om zich te verontschuldigen voor de opstelling van de Nederlandse regering ten tijde van de Holocaust. PVV-leider Wilders spoorde er in 2012 wel toe aan, toen hij zei dat de regering in ballingschap in Londen tijdens de Tweede Wereldoorlog wegkeek van de Jodenvervolging. Wilders kreeg destijds bijval van onder meer het Nederlands Auschwitz Comité, maar volgens Rutte was er toen geen „breed gedragen advies” uit de kring van betrokkenen of informatie die zou moeten leiden tot excuses. Hij verwees in 2012 verder naar het standpunt van het kabinet-Kok uit 2000, dat wel excuses aanbood voor de „kille ontvangst” na de oorlog van Joden die de Holocaust hadden overleefd.

Het toenmalige paarse kabinet stelde 680 miljoen gulden beschikbaar voor oorlogsslachtoffers, waarvan 400 miljoen voor de Joodse gemeenschap.

Zondag stelde Rutte: „Want 75 jaar na Auschwitz is antisemitisme nog altijd onder ons. Juist daarom moeten we voluit erkennen wat er destijds is gebeurd en dat ook hardop uitspreken.”

Rutte zei dat de regering tekort is geschoten toen een groep landgenoten onder een moorddadig regime apart werd gezet, buitengesloten en ontmenselijkt. „Toen het gezag een bedreiging werd, zijn onze overheidsinstanties tekortgeschoten als hoeders van recht en veiligheid.” De bittere consequenties van registratie en deportatie werden volgens de premier „niet tijdig en niet voldoende onderkend.”

Voor voorzitter Jacques Grishaver van het Nederlands Auschwitz Comité kwamen de excuses onverwacht. Hij noemt ze een opluchting voor met name de kleine groep overlevenden. „Voor hen is het een genoegdoening.”

Het Centraal Joods Overleg, belangenbehartiger van de Joodse gemeenschap in Nederland, zegt met instemming kennis te hebben genomen van de spijtbetuiging. „De excuses zijn laat, veel nabestaanden zijn overleden, maar helpen, na 75 jaar, het geschonden vertrouwen te herstellen.” Het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) spreekt van een „historische stap.”

Bijna alle fractievoorzitters van de politieke partijen hebben met instemming gereageerd op de stap van het kabinet. De partijleiders Asscher (PvdA) en Segers (ChristenUnie) namen daarbij het woord „eindelijk” in de mond. „Ik heb hier in 2012 al om gevraagd”, reageerde Wilders zondag. „Toen kon het niet. Nu blijkbaar wel.”