Tijdens een bijeenkomst onlangs met Duitse docenten cultuur en letterkunde viel een woord dat steeds meer gewicht lijkt te krijgen. Mijn collega’s hadden geconstateerd dat hun studenten omvangrijke boeken uit de cultuurhistorische canon, Goethe’s roman ”De leerjaren van Wilhelm Meister” bijvoorbeeld, niet meer van woord tot woord en van zin tot zin lezen. Het sleutelwoord om al die literaire pillen uit vroegere eeuwen door te ploegen luidt: diagonaal.

Diagonaal lezen is in het Nederlands weer te geven als: overdwars of kruiselings lezen. Het zogeheten cursorische lezen is hiermee verwant. Wanneer er in een roman een duidelijke verhaallijn aanwezig is, registreert de diagonale lezer de globale ontwikkelingen aan de hand van trefwoorden of concluderende passages en zie daar: je kunt erover meepraten, misschien wel met meer overzicht dan de brave lezer die alle delen van de tekst respectvol ter kennis nam. Maar wat houdt dat ”meepraten” in?

Wraak

Wie gewend is om zich door de complete tekst van een novelle of een verhaal te laten leiden, zal zich aan de volgorde van de zinnen, alinea’s en bladzijden houden en niet op de laatste bladzijde gaan kijken hoe de geschiedenis afloopt. Wanneer je je deze ethiek van het lezen eigen hebt gemaakt, is het lastig om het totaal andere stramien (de diagonale methode) te volgen. Dat is snijden in eigen vlees. De proef op de som leverde de schrijver van deze regels niet alleen een gevoel van diep onbehagen op, maar leidde zelfs tot zware hoofdpijn bij het wakker worden de volgende dag. Nam de tekst wraak op de drager van deze euveldaad? Of ging het overdwarse lezen zo in tegen iets bepalends voor het gehele leven, dat het hoofd wel tot protest moest overgaan?

Diagonaal lezen ziet de literaire tekst als een stuk informatie, vergelijkbaar met een ambtelijke tekst of een verslag in een nieuwsorgaan. Of je als minister de vloed aan ambtelijke stukken kruiselings moet lezen om achter de portee van een tekst te komen, durf ik niet te beoordelen. Voor een literaire tekst, een historische analyse of een wijsgerige beschouwing is het zweven boven de tekst niet mogelijk, omdat je de finesses van woordkeus, zinsconstructie en vertellersrol, kortom de stíjl moet hebben ontdekt om op een solide basis tot begrip en betekenis te kunnen komen. Om de filosoof Nietzsche te kunnen doorgronden, is zicht op zijn gebruik van beelden bijvoorbeeld essentieel.

Die oefening om te begrijpen gaat met moeite gepaard. Elk literair werk eist overwinning van de aanvankelijke drempel om je die wereld van het woord eigen te maken. Hoe intensiever je leest, bijvoorbeeld de gelijkenissen van Christus, des te meer betekenis krijgen de teksten. Het proces van lezen is dan, in de woorden van de theoloog Friedrich Schleiermacher, een beweging die je steeds hoger brengt, vergelijkbaar met een spiraal.

Slakkengang

Schleiermacher zag de menselijke kwaliteit van een samenleving in het vermogen van de leden daarvan om naar elkaar te luisteren en na zorgvuldig toehoren pas te spreken en vragen te stellen. Een tekst lezen is ook een vorm van luisteren. We doen een tekst recht door de tekst geduldig te laten uitspreken. Diagonaal lezen is geboren uit de nood van de overvloed aan informatie die op iedere bewuste tijdgenoot afkomt. In weerwil van de verleiding of de maatschappelijke dwang tot brede informatie is er voor de eigen gezondheid en die van de ware samenleving geen andere mogelijkheid dan de slakkengang van het toegewijde lezen (en luisteren) aan te houden. Wat we in de breedte verliezen, winnen we royaal aan ware kennis.

De auteur doceerde cultuurwetenschap aan de Radboud Universiteit Nijmegen.