Wat de theologie kan zeggen over economische structuren
Christenen kunnen invloed hebben in een seculiere wereld, stelt prof. Paul van Geest. „Wat bindt, is de overtuiging dat het navolgen van Christus van absolute meerwaarde is voor jezelf en de samenleving. Of je nu op hele noten zingt, of gregoriaans.”
De hoogleraar theologie en economisch denken is werkzaam op de „seculiere” Erasmus Universiteit Rotterdam, vertelt hij op de tweede dag van de predikantencontio van de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland. „Wat moet je uit de christelijke kast halen om als theoloog studenten te bereiken in hun hoofd en in hun hart?”, vraagt hij aan de circa honderd aanwezige predikanten.
Van Geest –zelf rooms-katholiek– zet vervolgens uiteen hoe verschillende pausen sinds het einde van de negentiende eeuw in hun encyclieken ingingen op economische thema’s. Hij vertelt hoe paus Leo XIII schreef dat een mens een intrinsieke waarde heeft, ongeacht zijn maatschappelijke status. En hoe paus Johannes Paulus II sprak over de structuren der zonde in het marktmechanisme, waarin rijken steeds rijker en armen steeds armer worden. „Paus Fransiscus verbreedt de lijn van zijn voorgangers. Hij zegt: als grondstoffen duurder worden, kunnen alleen rijke mensen die kopen. Hij verbindt rentmeesterschap met de structuren der zonde.”
Biecht
In de middeleeuwen werden theologische vraagstukken behartigd door theologen, zegt Van Geest. Thomas van Aquino schreef in de dertiende eeuw over rente en loon. „Dat thema komt aan de orde in de context van de biecht. Dat had wellicht zo moeten blijven, als je de ontwikkelingen in de markt nu ziet.”
Later is de economie gemathematiseerd. „Er werd gezegd: er is sprake van vooruitgang als de ene mens rijker wordt en de andere niet armer.Men ging ervan uit dat de mens consistent handelt en calculeert. Maar hij is inconsistent, heeft gevoelens en wil liefgehad worden.”
De twintigste-eeuwse econoom Herbert Simon liet een ander geluid horen. Hij stelde dat menselijke keuzevrijheid, rationaliteit en wil gebonden zijn. Theologen kunnen aan die visie iets toevoegen, stelt Van Geest. „Zij weten van de ontoereikendheid om God te kunnen vatten. De kwalificaties die wij aan Hem toeschrijven, zeggen iets over Zijn wezen en werkelijkheid, maar kunnen die niet vatten. Maar we zwijgen niet over God, omdat anders het geheim zo geheim wordt dat we niet meer weten dat er sprake is van een verlossend geheim.”
Zo moet volgens Van Geest ook duidelijk gemaakt worden dat een model een instrument is waarmee de werkelijkheid inzichtelijk gemaakt, maar niet geheel gevat kan worden. „Ik vind het vermakelijk als een econometrist uitroept: „Help, de werkelijkheid klopt niet met mijn model!””
Spiegel
Het christendom heeft „fijnmazige systemen” ontwikkeld die kunnen dienen als een spiegel voor het eigen leven, aldus Van Geest. „Augustinus’ genadeleer bijvoorbeeld, die laat zien dat een mens eerst liefgehad wordt voordat hij zelf kan liefhebben. Het maakt je vrijer als je ziet dat de liefde vaardig over jou is geworden zonder dat je daarvóór tot iets goeds in staat bent geweest. Dan word je dankbaar als je goede leermeesters en ouders hebt gehad. En je wordt bescheiden. Als er iets goeds uit jouw handen voortkomt, laat je je er niet op voorstaan, alsof het alleen van jou afkomstig zou zijn.”
Macht
De economie is een macht geworden waarvan jongeren „die er helemaal voor gaan” last hebben. Hoe kijkt de hoogleraar daartegen aan, vraagt een aanwezige zich af. Van Geest: „Op een informatieavond voor de opleiding econometrie zei een docent: „Een op de drie econometristen wordt miljonair.” Dat vind ik zondig. Tieners kiezen voor een studie vanwege een intrinsieke motivatie. Hun wordt een mooi bestaan al als externe prikkel meegegeven. Terwijl je ongelukkig kunt zijn als je een baan hebt die je niet leuk vindt.”
Jaarverslagen
Van Geest vertelt –in antwoord op de vraag naar zijn werkzaamheden als theoloog op een seculiere faculteit– ook dat hij met grote bedrijven de jaarverslagen doorleest. „Daarin komt het mensbeeld van de opstellers naar voren. Dat kun je zien aan de manier waarop er over mensen, personeel, winst en aandeelhouders wordt gesproken. Je kunt er gelijkenissen uit de Bijbel naastleggen om dat mensbeeld inzichtelijk te maken.”
Tweede Wereldoorlog
Tijdens het morgengedeelte had dr. A. A. A. Prosman uit Amersfoort een lezing gehouden over preken en toespraken van rabbijnen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het jaarthema van de Gereformeerde Bond sluit in 2020 aan bij de herdenking van 75 jaar bevrijding: ”Bevrijd. Christen in Nederland”.
