Het is de prijs van schaarste. Tekort aan geld, tekort aan eten, tekort aan slaap, tekort aan tijd – de gevolgen zijn vaak hetzelfde, zo vatten gedragseconoom Sendhil Mullainathan en psycholoog Eldar Shafir de resultaten van veel onderzoek samen in hun boek ”Schaarste”. Een tekort leidt tot focussen op kortetermijnoplossingen. Door te ”tunnelen” sluiten we andere dingen, die niet direct met het tekort te maken hebben, uit. Een rapport dat vandaag klaar moet, vraagt alle aandacht. Andere dingen blijven liggen: e-mails worden nog niet beantwoord en de gezamenlijke lunch wordt overgeslagen. Ook een meelevend appje aan een zieke collega valt buiten de tunnel. ’s Avonds is er geen tijd om de kinderen op bed te leggen. Het rapport is op tijd klaar, maar tegen welke kosten?

Een tekort leidt ook tot minder mentale capaciteit. De bandbreedte neemt af. Denk aan een werkvergadering terwijl je ’s ochtends een hevige ruzie met je vrouw hebt gehad. Het gesprek gaat langs je heen, je kunt je aandacht er niet bij houden. Een tekort leidt tot moeite om aandacht vast te houden, besluiten te nemen, een vast plan uit te voeren en verleidingen te weerstaan.

Het onderzoek van Mullainathan en Shafir laat zien dat schaarste leidt tot een (tijdelijke) verlaging van het IQ met 13 punten. Dat is het verschil tussen een hoog IQ en een gemiddeld IQ, of tussen gemiddeld en laag. De gevolgen kunnen enorm zijn. Veel mensen gaan ’s avonds online winkelen, juist op het moment dat hun bandbreedte geringer is. Het gevolg: spullen kopen die niet nuttig zijn of veel tijd besteden aan het nemen van een beslissing.

Om het nog erger te maken: de verschillende tekorten versterken elkaar. Een tekort aan geld leidt tot tunnelen: focussen op de belangrijkste behoeften en minder urgente dingen uitsluiten. Een onbetaalde rekening? Laat maar even liggen, die komt wel als er weer geld is. Met als gevolg een duurdere rekening, want nu komen er kosten voor de aanmaning bij.

Een afgenomen bandbreedte betekent moeite om je aandacht vast te houden. Mensen met een tekort aan geld leren daarom weinig in een cursus over geldbeheersing – ze kunnen hun aandacht er gewoon niet bij houden. Hun impulsiviteit neemt juist toe. Zodra er geld is, wordt snel de aanbetaling voor een nieuwe breedbeeldtelevisie gedaan, voordat de kosten van de komende maand in beeld komen. De gevolgen stapelen zich op: het ene tekort versterkt het andere. Arme mensen blijven arm en minder gezond. Door tunnelen en een verminderd denkvermogen eten ze minder gezond, vergeten ze hun medicijnen in te nemen, geven ze minder aandacht aan opvoeding, is hun bestedingspatroon impulsiever en hebben ze meer onnodige kosten. Ook tijdgebrek leidt tot nog meer tijdgebrek, want langer doorwerken vermindert de productiviteit en leidt tot slechter plannen.

Toch zijn de inzichten in deze schaarstementaliteit niet louter negatief. Het positieve is dat schaarste deels op te lossen valt, juist omdat het een mentaliteit is. Als mensen meer tijd, geld en eten hebben, neemt hun bandbreedte toe. Niet overwerken, maar een dagje ertussenuit gaan, maakt je productiever – een vaste rustdag is dus zo gek nog niet. Het jubeljaar ook niet, want door mensen hun bezit terug te geven, verdwijnen ook de effecten van de armoede op het gedrag. Schaarste los je niet op door mensen meer te laten doen, maar door meer bandbreedte te geven.

Zo zorgt ook het beëindigen van het schrijven van columns voor meer tijd en bandbreedte. Hopelijk zullen mijn kinderen ervan profiteren. Het was een voorrecht om inzichten en dagelijkse ervaringen te delen en zo nu en dan met u van gedachten te wisselen.

De auteur is consultant bij Lentera Papua in Indonesië en universitair hoofddocent ondernemerschap en organisatie aan de VU te Amsterdam.