Wie denkt dat milieuproblemen iets zijn van de laatste decennia, heeft het mis. De inleiding van de Bosatlas van de Duurzaamheid zet een en ander mooi in historisch perspectief. Op een kleurige, spiraalvormige tijdbalk worden van de prehistorie tot heden de grootste uitdagingen rond duurzaamheid weergegeven. Vervuiling en aantasting zijn van alle tijden. In de prehistorie speelde met name het uitsterven van diersoorten, onder meer door de jacht. Later zorgde bijvoorbeeld de Romeinse zilverproductie tot luchtvervuiling met het uiterst giftige lood.

Tegelijk drukt een atlas als deze iedereen met de neus op de feiten. Niet eerder zag de mensheid zich gesteld voor problemen van deze aard en omvang. Dat is al direct af te lezen aan de genoemde tijdbalk. Het merendeel van de duurzaamheidsproblemen bevindt zich op het laatste deel van de tijdbalk. De toename van problemen heeft enkele oorzaken. Allereerst nam sinds de 19e eeuw de wereldbevolking explosief toe. Daarbij joeg de industriële revolutie de welvaart aan. Het gebruik van fossiele brandstoffen en grondstoffen groeide exponentieel. In het kielzog groeide de druk op onze leefomgeving.

Zonactiviteit

De atlas behandelt een scala aan thema’s. De vier belangrijkste problemen komen aan de orde in vier aparte hoofdstukken: klimaatverandering, het opraken van grondstoffen, de teruggang van de soortenrijkdom en tekorten aan zoet water.

Wereldwijd is de temperatuur sinds het pre-industriële tijdperk geleidelijk met ongeveer 1 graad gestegen. In Nederland zelfs met bijna 2 graden. Een grafiek laat vervolgens duidelijk zien dat natuurlijke oorzaken –zonactiviteit, vulkanen en El Niño (opwarming van zeewater)– hiervoor niet verantwoordelijk kunnen zijn (zie figuur 1). Met wat uitschieters bleven die gelijk. Een ander diagram toont de werkelijke reden van de temperatuurstijging: de concentratie van het broeikasgas CO2 toont ook een geleidelijke stijging, van zo’n 280 naar ruim 400 ppm (deeltjes per miljoen) in dezelfde periode. CO2 ontstaat bij de verbranding van fossiele brandstoffen (steenkolen, olie en gas).

Tussen de verontrustende staatjes en plaatjes is er veel wat hoopvol stemt. Een groot deel van het boek is ingeruimd voor het in kaart brengen van oplossingen.

Zo is te zien dat kolenstroom meer en meer taboe is en er voor duizenden megawatts aan windparken gepland staat op de Noordzee. De atlas laat verder zien hoe Nederland sinds 2009 veroverd is door tientallen repaircafés (zie figuur 2): positief nieuws in de strijd met het enorme verbruik van grondstoffen. Verder blijkt de industrie sinds 1995 veel schoner te zijn geworden.

Ook komen bijvoorbeeld de opkomst van vleesvervangers en het geplande netwerk voor snelfietsroutes aan bod. De razendsnelle groei van laadpalen voor elektrische auto’s springt in het oog: inmiddels zijn er 19,3 oplaadpunten per 100 kilometer verharde weg in Nederland. Een wereldrecord.

De atlas sluit nauw aan bij de actualiteit. De Klimaatwet en het klimaatakkoord krijgen aandacht. Verder zijn er hoofdstukken gewijd aan het verduurzamen van huizen en steden. De grote uitdaging waar veel gemeenten op dit moment voor staan is hoe ze de woonwijken aardgasloos krijgen. Een van de mogelijke oplossingen is het inzetten van warmtenetten op basis van restwarmte van bedrijven (zie figuur 3).

Het sterke aan de atlas is dat deze duurzaamheid ook praktisch maakt voor de consument. Zo zijn er pagina’s gewijd aan hoe je je klimaatvoetafdruk kunt verkleinen, hoe je je voedingspatroon kunt verduurzamen (zie figuur 4) en hoe je kunt „fietsen voor het klimaat.” Aardig feitje: je bespaart een kilo CO2 als je voor een kort ritje de fiets in plaats van de auto pakt.

Verder is de Bosatlas aantrekkelijk vormgegeven. Met krachtige kaarten, mooie infographics, heldere diagrammen en veel foto’s. Een voorbeeld is de visualisatie van de melkveehouderij van de toekomst (zie afbeelding 5). Voor een atlas bevat deze versie relatief veel tekst, alleen is dat hier niet storend maar juist zeer zinvol. Dat biedt de gelegenheid om het getoonde materiaal toe te lichten en te duiden.

Sponsors

Om de atlas te maken ging de uitgever in zee met sponsors. Zeker 32 overheden, bedrijven en organisaties werkten mee (zie ook kader). Die samenwerking is hier en daar terug te zien in het boekwerk. Sommige hoofdstukken worden afgesloten met een interessant project van een van de partijen. Zoals een bestaand waterstofnetwerk bij Dow Chemical in Terneuzen en de toekomstige CO2-neutrale staalproductie bij Tata Steel in IJmuiden. De invloed van de sponsoren ligt er niet dik bovenop en is dan ook niet storend. Mede dankzij de sponsoren is de prijs van de atlas (29,95 euro) waarschijnlijk laag gebleven.

Met een thema als duurzaamheid valt niet te voorkomen dat grafiekjes weer snel verouderen. Ontwikkelingen gaan razendsnel, bijvoorbeeld op het gebied van elektrisch rijden. In het lijstje met de actieradius van 25 soorten elektrische auto’s ontbreken nu al enkele nieuwe modellen.

Een atlas presenteert doorgaans prachtige grafieken en kaartjes, maar in feite tonen die diagrammen vooral kille cijfers. Cijfers die zwart op wit staan en die een verhaal vertellen. Achter de kale feiten schuilt soms een wereld van ellende, uitbuiting en verlies. Daarmee moet deze Bosatlas aan het denken zetten. De feiten hebben niet alleen iedere burger en bewindspersoon, maar ook iedere koopman en dominee iets te zeggen. Hoe belastend is onze voetafdruk op de schepping?

De oplossingen die de atlas schetst, geven uiteindelijk een dubbel gevoel. Het is hoopgevend om te zien dat er gewerkt wordt aan CO2-neutrale energievoorziening, schonere industrie, groener vervoer en een circulaire economie. Door de vele positieve initiatieven lijkt het haast of alle problemen de wereld al uit zijn. Maar dat is natuurlijk niet het geval. Tegelijk bekruipt je de vraag: zijn de getoonde oplossingen voldoende? Geen staatje in deze atlas laat dat zien.

De Bosatlas van de duurzaamheid, Henk Leenaers, Eelco Beukers en anderen; Noordhoff Atlasproducties; 152 blz.; € 29,95

Gratis exemplaren

Alle scholen in het voortgezet onderwijs krijgen begin 2020 een set van deze bosatlassen over duurzaamheid cadeau. Inclusief een bijpassende lessenbundel. De reden? De partijen die betrokken zijn bij de totstandkoming van de atlas vinden het thema duurzaamheid van groot belang, juist ook voor toekomstige generaties.

Uitgever Noordhoff heeft allerlei partijen betrokken bij de uitgave van ”De Bosatlas van de duurzaamheid”. Daaronder zijn onder meer banken (ABN AMRO en Rabobank), bedrijven (Dow Chemical, GasTerra en Tata Steel), verenigingen (Bouwend Nederland, Nederlandse Zuivel Organisatie), maar vooral ook veel overheden (gemeenten, waterschappen, provincies, ministeries). Tientallen kennisinstellingen leverden een inhoudelijke bijdrage.