Het verhaal gaat over Farihah. Zij is op jonge leeftijd vanuit Afghanistan naar Nederland gekomen en heeft hier een bestaan opgebouwd. Op dit moment is ze een puber die op de middelbare school zit. Ze heeft vriendinnen, is met haar uiterlijk bezig, wordt verliefd en droomt ervan om kunstenaar te worden. Tot er een brief van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) op de mat valt: Farihah krijgt geen permanente verblijfsvergunning en zal het land binnen afzienbare tijd moeten verlaten.

Via dagelijkse posts op Instagram vertelt Rachel Visscher het verhaal van Farihah. Zelf schrijft ze de teksten en maakt ze de filmpjes. Voor de tekeningen en de muziek kan ze een beroep doen op andere kunstenaars. Vooral jongeren vormen de doelgroep.

Een verhaal uit het leven gegrepen?

„Ik heb me inderdaad gebaseerd op situaties die daadwerkelijk spelen. Meisjes als Farihah dreigen te worden teruggestuurd naar het land van herkomst. De enige mogelijkheid om in Nederland te kunnen blijven is dat kan worden aangetoond dat ze zó verwesterd zijn dat ze in het thuisland gevaar zouden lopen.”

Waarom heeft u gekozen voor Instagram om dit verhaal te vertellen?

„Ik ben schrijver en documentairemaker. Normaalgesproken zijn dat twee tamelijk gescheiden disciplines. Door ze te combineren, probeer ik op artistiek gebied nieuwe stappen te zetten en mezelf verder te ontwikkelen. Bovendien ontdekte ik dat er nog niet zoiets bestond als een beeldroman op Instagram. Instagram is heel populair, maar schrijvers maken er nauwelijks gebruik van. Het medium heeft het voordeel van de verrassing: elke keer komt er iets nieuws. Ik wilde uitvinden of het ook geschikt is om een langer lopend beeldverhaal door te geven. Dat deze vorm heel democratisch is sprak me ook aan: iedereen op de wereld kan het verhaal van Farihah volgen. Daarom heb ik gekozen voor teksten in het Engels.”

Wat krijgen de volgers voorgeschoteld?

„Op Instagram plaats ik dagelijks korte filmpjes, tekeningen en stukjes tekst die samen het verhaal van Farihah vertellen vanuit haar perspectief. Elke post is eigenlijk een klein verhaal, een verrassend cadeautje voor de volgers. Geen dikke boekenpil dus, maar een toegankelijke vorm. Je zou het een beeldroman kunnen noemen, maar beter is het te spreken van beeldpoëzie. Het is een verhaal in geconcentreerde vorm, waarbij vooral een sfeer wordt opgeroepen en veel wordt gesuggereerd. Ik hoop dat op deze manier de verbeeldingskracht van de volger wordt gestimuleerd, zodat hij zelf het verhaal in zijn hoofd kan vormen.”

Wat heeft u zelf met de vluchtelingenproblematiek?

„Ik houd ervan om thema’s aan de orde te stellen die maatschappelijk relevant zijn. Een aantal jaren geleden heb ik me wat meer verdiept in de problematiek van de migratie. Ik heb anderhalf jaar in Italië gewoond om daar onderzoek naar te doen, omdat dit land veel te maken heeft met vluchtelingen die vanuit Afrika naar Europa komen. Daar is toen mijn roman ”Hemels land” uit voortgekomen. Door verschillende werkzaamheden kwam ik ook in contact met mensen van vluchtelingenorganisatie UNHCR van de Verenigde Naties. Zij spoorden mij ook aan om verhalen te vertellen over dit soort thema’s. Dat wilde ik graag doen, met de bedoeling dat mensen erover gaan nadenken.”

De vluchtelingenproblematiek roept in ons land en elders in Europa verdeelde reacties op. Hoe gaat u om met gevoelens van onvrede die met dit onderwerp samenhangen?

„Ik heb er bewust voor gekozen om het verhaal van één persoon te vertellen. Haar belevenissen en gevoelens staan in dit beeldverhaal centraal. Mensen in andere situaties laat ik buiten beschouwing. Het is een microverhaal, ik geef geen objectief beeld van de problematiek als geheel. Het woord migrant is eigenlijk een containerbegrip, er vallen vluchtelingen onder, maar ook expats of jongeren die hier een tijdje komen studeren. Daarom wil ik niet moraliserend zijn, maar ruimte bieden voor verschillende visies. Fariah is trouwens wel zo verwesterd dat ze zelf bang is voor extremisme. Ze draagt ook geen hoofddoek. Mijn project is dan ook geen aanklacht tegen het beleid van de IND, ik doe geen uitspraken over het vluchtelingenbeleid van de Nederlandse overheid.

In het verhaal van Farihah komen overigens wel allerlei schaduwkanten van migratie langs. Zij wordt bijvoorbeeld gediscrimineerd en ze kampt met traumatische ervaringen. Mijn doel is om te laten zien dat het verhaal van Farihah realiteit is. Ik hoop dat de volgers zullen proberen zich in te leven in haar situatie. Vluchtelingen willen net als ieder ander graag als mens worden gezien. Pasklare antwoorden geef ik niet, maar ik hoop dat duidelijk wordt dat de problematiek heftig en complex is.”

Hoe checkt u of het verhaal goed overkomt?

„Ik heb het onder meer voorgelegd aan een jongerenpanel en aan deskundigen uit het onderwijs. Zij waren er heel positief over, maar het blijft natuurlijk afwachten of dit gaan aanslaan. (Lacht:) Misschien wordt dit wel dé kunstvorm van de toekomst. Van andere deskundigen begrijp ik dat Farihah’s trauma’s herkenbaar zijn en dat het vruchtbaar is om kunst in te zetten bij de verwerking ervan. Farihah uit haar gevoelens onder meer door tekeningen te maken.”

Is het verhaal nog in ontwikkeling?

„In principe is het hele verhaal klaar en kunnen de afleveringen in de komende tijd stuk voor stuk worden gepost. Maar als mensen gaan reageren, is het wel mogelijk om nieuwe ideeën te integreren. Andere organisaties, zoals Unicef, hebben ook laten weten het project een duwtje in de rug te willen geven. Dergelijke input kan nog invloed op het verhaal hebben.”

Bij de beeldroman is ook lesmateriaal op Instagram ontwikkeld. Wat verwacht u daarvan?

„Doordat het op Instagram via @byfarihah.educatie wordt aangeboden, kunnen docenten er gemakkelijk en snel mee aan de slag in de klas. Het programma bevat zes thema’s waaraan vragen en opdrachten zijn gekoppeld. Het is de bedoeling dat leerlingen leren om de zaak van verschillende kanten te bekijken en daarover met elkaar in gesprek gaan. Het lesmateriaal is geschikt voor alle schoolniveaus en kan bij verschillende vakken worden gebruikt: bij aardrijkskunde, geschiedenis, CKV. Maar het kan ook heel goed door de mentoren worden opgepakt om er met de eigen klas over door te praten. Het is wel belangrijk dat de leerlingen het verhaal van Farihah volgen. Op dit moment hebben al een paar scholen met het programma gewerkt en zijn we met zo’n 15 scholen in gesprek. Omdat we het proces via Instagram monitoren, kunnen we aanpassingen doen als dat nodig zou zijn.”

Het valt op dat u ook de omgang met sociale media nadrukkelijk aan de orde stelt.

„Dat klopt. Veel jongeren gebruiken sociale media om zich zo positief mogelijk te presenteren, ze laten vaak alleen de mooie dingen zien. Het verhaal van Farihah begint luchtig, er is aanvankelijk nog niet zo veel aan de hand, al is ze uit Afghanistan weggevlucht. Maar als ze hoort dat ze terug moet, heeft dat een grote impact op haar. Haar toekomst is opeens onzeker geworden en dat heeft zijn weerslag op haar stemming. Het maakt haar angstig. De tekeningen die zij –zogenaamd– maakt, worden onrustiger, heftiger en somberder. Daarnaast moet ze haar hele hebben en houden blootleggen bij de IND om aan te tonen dat ze echt westers is en gevaar zal lopen in Afghanistan. Jongeren kunnen hiervan leren dat ze niet zo perfect hoeven zijn als ze op sociale media willen doen voorkomen, dat ze ook hun kwetsbare kant mogen laten zien. Maar ze moeten er ook goed over nadenken wat ze op sociale media plaatsen, want alles blijft terug te vinden.”

Kunnen mensen tussentijds in het verhaal instappen?

„Dat is altijd mogelijk. De posts zijn zo gemaakt dat ze ook afzonderlijk hun waarde hebben. Er zitten bijvoorbeeld herinneringen bij van Farihah in de vorm van flashbacks. Maar het mooist is natuurlijk als mensen het verhaal van het begin tot het einde volgen. Dan krijgen ze de dramatische ontwikkeling echt mee. Alle afleveringen zijn op Instagram terug te vinden, dus terugkijken en –lezen kan ook. Als een of twee filmpjes mensen raken, ben ik blij. Want dat is het doel van kunst.”

Het verhaal van Farihah is te volgen op Instagram via @byfarihah