Paul Claes verzamelde ruim 500 historische uitspraken, zette ze in chronologische volgorde en voorzag ze van een summiere achtergrond: wie zei het, wanneer, in welke context en wie nam de uitspraak over. Allemaal erg beknopt en daarom vooral aardig voor degene die de grote lijnen van de geschiedenis al op het netvlies heeft.

Wie even op internet zoekt heeft binnen een paar klikken eenzelfde verzameling oneliners op het scherm – en toch biedt dit boek meerwaarde. Door te beginnen met ”Er zij licht” –daarover zo meer– en te eindigen in het heden lees je eigenlijk een kleine wereldgeschiedenis. Het is verrassend hoe scherp uitspraken dan de leefomstandigheden en de tijdgeest kunnen weergeven.

Zo heb je bij ”Im Westen nichts neues” direct de eindeloze loopgraven van de Eerste Wereldoorlog in beeld. Het Verdrag van Versailles, dat na deze oorlog werd gesloten, was volgens de Franse maarschalk Foch „geen vrede, maar een wapenstilstand van twintig jaar.” Hij zag scherper dan de Engelse premier Chamberlain, die in 1938, nog staand in de deuren van zijn vliegtuig terug van de ‘vredesconferentie’ met Hitler de ongeruste Engelse bevolking ”peace in our time” beloofde.

”Baas in eigen buik” is typisch jaren zestig, en ”Go west, young man” past in de tijd dat Amerika nog eindeloos kon uitbreiden richting het lege westen.

Zeg nooit nooit

Sommige uitspraken zijn tijdloos. ”Zeg nooit nooit” zou keizer Napoleon III hebben gezegd toen hem gevraagd werd of hij de paus niet in de steek zou laten. Zo’n uitspraak zal iedereen weleens gedaan hebben, maar of we daardoor onbewust geïnspireerd zijn door het voorbeeld van de Franse keizer is de vraag. Dat geldt ook voor de voorspelling van het einde van het Franse keizerrijk door de gewiekste politicus Talleyrand na de mislukte Russische veldtocht. ”Het begin van het einde” zou hij erover gezegd hebben.

Claes studeerde letteren maar is ook classicus. Dat is te merken aan de vele citaten uit de klassieke oudheid. Terecht, want veel van die oneliners worden later gerecycled.

Een overbekend voorbeeld daarvan is wel ”Ik kwam, ik zag, ik overwon – veni, vidi, vici” van Gaius Julius Caesar. Karel V veranderde dit bijvoorbeeld in ”Wij kwamen, zagen en God heeft overwonnen” en Hillary Clinton maakte er na de dood van Gaddafi ”We came, we saw, he died” van.

Van sommige uitspraken is op z’n minst te betwisten of ze wel gedaan zijn. De auteur nam ze op, om te laten zien dat fake news niet van vandaag dateert én invloed heeft.

De uitspraak van de extravagante Franse koningin Marie Antoinette is zo’n duidelijk onjuiste. Op de mededeling dat er voor de uitgehongerde bevolking van Parijs geen brood meer te krijgen was, zou ze gezegd hebben: „Laat ze maar cake eten.” Claes bewijst in een paar zinnen dat dit een roddel is.

Willem van Oranje

Ook de laatste woorden van Willem van Oranje zijn volgens Claes nooit gesproken. ”Mijn God, heb medelijden met mijn ziel en met dit arme volk” kan de prins van Oranje niet gezegd hebben omdat medisch onderzoekers in 2012 bewezen zouden hebben dat hij op slag dood was. Onder historici is deze conclusie niet algemeen geaccepteerd, maar daar gaat Claes aan voorbij.

Ook niet historisch is volgens Claes de uitspraak van de Schepper ”Er zij licht”, omdat onze aarde niet geschapen zou zijn, maar 14 miljard jaar geleden uit de oerknal ontstaan. Op dit soort uitglijders na is ”Wie zei dat” een van de betere boeken in het genre van de quotes.

Boekgegevens

Wie zei dat? 500 historische oneliners, Paul Claes; uitg. Vantilt; 320 blz.; € 19,95