In 1869, nu anderhalve eeuw geleden, is het zover: Thomas Cook begeleidt zo’n zestig mensen op een wekenlange reis naar Egypte en Palestina, het Heilige Land. Zijn naam behoeft al geen krans meer, want Cook’s Tours staat voor makkelijk, goedkoop en verzorgd, en klinkt net zo vertrouwd als het opschrift ”made in England”. Er zullen nog vele reizen naar die bestemming volgen. Betekenisvol reizen!

Cooks initiatieven lijken een voorspel op ontwikkelingen zoals die in ons decennium gesignaleerd worden. Uit een recent onderzoek naar reistrends concludeert trendwatcher Tessa aan de Stegge dat de behoefte groeit aan een vakantie die persoonlijker, unieker en zinvoller is.

Op pad

Een man van twaalf ambachten, lijkt Thomas Cook, een Brit die in de 19e eeuw leefde in het graafschap Derbyshire, in de regio East Midlands. Maar niet van dertien ongelukken. Als zondagsschoolleider doet hij meer kennis op dan in luttele jaren basisschool. Hij is achtereenvolgens groentekweker en -verkoper, timmerman, predikant-evangelist, drukker en tegelijk activist voor de drankbestrijding. In al die beroepen oefent hij vaardigheden die hem uitstekend van pas zullen komen bij zijn uiteindelijke levenswerk: het organiseren van reizen.

Thomas, die na zijn bekering en doop is aangesteld als rondreizend evangelist, moet daar na drie jaar mee stoppen, omdat de Baptistenconventie er geen geld meer voor heeft. Hij wordt weer timmerman en vervolgens drukker.

Inmiddels heeft de drankbestrijding (”Temperance Movement”) zijn hart helemaal ingenomen. In december 1832 wil hij geen brandewijn meer over zijn kerstpudding. Zijn houding is ongetwijfeld mede te verklaren uit vroegere ervaringen met twee werkgevers die zwaar alcoholist waren.

Avond aan avond is Thomas voor de Temperance op pad. Hij drukt voortaan niet alleen tijdschriften voor tuinliefhebbers, maar ook lectuur tegen alcoholmisbruik; hij geeft in zijn nieuwe woonplaats Leicester de stoot voor de oprichting van een Temperance Hall (een groot gebouw voor bijeenkomsten, avondonderwijs, zelfstudie, concerten en andere ontspanning, dit alles ter ontmoediging van drankgebruik). Een deel van zijn huis bestemt hij als alcoholvrij hotel, gerund door zijn vrouw.

Al jaren eerder heeft hij beseft dat het nieuwe vervoermiddel, de trein, uitstekend ingezet kan worden om ouderen en jongeren die nooit verder komen dan hun eigen dorp, een gezellige en leerzame dag te bezorgen. Tegen kostprijs. Op een maandag in juli 1841 vertrekt een trein met bijna 500 passagiers naar een drankbestrijdingsbijeenkomst in Loughborough, nog geen 15 km bij Leicester vandaan. Reisleider is Thomas Cook en op het station van aankomst staat de plaatselijke fanfare aangetreden om de gasten te verwelkomen.

Altijd pionier

Zo gaat het steeds. Thomas broedt ideeën uit, bereidt zijn zaken tot in de puntjes voor, knokt over tarieven, zorgt ervoor de concurrentie altijd een slag voor te zijn en probeert met uitgekiende propagandacampagnes –waarvoor hij zelf uitstekend drukwerk en een eigen reismagazine produceert– mensen warm te krijgen voor bekende en nieuwe reisdoelen.

Na enkele excursies tegen kostprijs gaat hij vanaf 1845 op de commerciële toer. Allereerst met trein-bootreizen naar Liverpool, Noord-Wales en Schotland. Een volgend opvallend reisdoel is de grote Wereldtentoonstelling van 1851 in Londen. Uiteindelijk heeft Thomas daarvoor 165.000 noordelijke bezoekers aangevoerd. Er komen reizen naar het vasteland, met combinatietickets voor alle te gebruiken vervoermiddelen (boot, trein, rijtuig), maaltijden en overnachtingen. Later zou Cook’s Tours ook de revolutionaire ”circular notes” (een soort travellers cheques) introduceren.

Geloofsverdieping

Nadat Thomas zijn kantoor verplaatst heeft naar hartje Londen, gaat het met zijn business van groot naar groter. Zoon John Mason (30), sinds kort handelscompagnon van zijn vader, leidt een eerste reis naar Amerika.

En dan komen vanaf 1869 de reizen naar het Heilige Land, voor de liefhebbers gecombineerd met een tocht door Egypte. Thomas heeft er lang op gebroed en heeft in zijn propagandamateriaal aangekondigd dat een reis naar de bronnen van het christendom goed is voor versterking en verdieping van het geloof. Zo ervaart hij het zelf ook als hij die eerste reis naar Palestina leidt. Daarna roept hij met des te meer klem zondagsschoolleiders, predikanten en leerkrachten op ook zo’n reis te ondernemen.

Zijn uitstekend verzorgde reizen door het Midden-Oosten –zoals altijd krijgen de deelnemers een handboek vol interessante en nuttige informatie mee– leveren Thomas zo veel goodwill op, dat de machthebber van Egypte de exclusieve rechten voor het vervoer van passagiers over de Nijl aan Thomas Cook & Son toekent. Ook de Britse troepen ter ontzetting van Charles Gordon in Soedan worden door Cook over de Nijl vervoerd. Helaas arriveren ze te laat, twee dagen nadat de dappere generaal door moslimextremisten is omgebracht.

Even uit de sleur

Cook wil de lagere klassen aan het reizen krijgen, omdat hij er oprecht van overtuigd is dat het goed is voor hun lichaam en geest. Even kunnen ze ontsnappen aan lange werkdagen, matige tot slechte huisvesting, verveling en weinig toekomstperspectief.

Rond 1870 schrijft de Daily Telegraph over de „man die de afgelopen dertig jaar meer dan 3 miljoen mensen een comfortabele reis heeft bezorgd, zonder dat er ooit één ongeluk is gebeurd.” Maar rijkere Britten vinden massatoerisme een aanslag op hun verworven rechten: dankzij een goede financiële positie hadden zij exclusieve reisdoelen kunnen bezoeken. The Morning Star komt Cook te hulp en smaalt over de kritiek van mensen „die één keer naar Italië geweest zijn en sindsdien het Lago Maggiore beschouwen als een vijver op hun eigen landgoed.” Hoewel Cook in toenemende mate ook mensen uit de midden- en hogere klassen zal vervoeren, blijft het verwijt dat hij allerlei oorden bezoedelt met grote groepen mensen, hem achtervolgen.

Reis om de wereld

In 1872/73 durft Cook het eindelijk aan een reis om de wereld aan te kondigen. Er gaan tien mensen mee op deze reis van 222 dagen, waarbij 25.000 mijl wordt afgelegd. Zijn boeiende reisverslagen voor The Times (hedendaagse bloggers zouden jaloers zijn op de ruimte die hij daarvoor kreeg!) geeft Cook mee aan schepen die ook op de Stille Oceaan varen, maar dan in omgekeerde richting.

Actieve laatste jaren

De laatste jaren van zijn leven is de bejaarde ”vader van het toerisme” nog actief en buitengewoon vrijgevig voor zijn Baptistenunie en de verspreiding van Gods Woord. Hij had meegewerkt aan de oprichting van een baptistenkerk in Rome en een zendingsschool in Jeruzalem gesteund. Zijn leven lang had hij oog gehad voor de armen en verbetering van hun leef- en onderwijsmogelijkheden. Dat wordt er niet minder op nu hij in goeden doen is. Voor zijn geboorteplaats Melbourne financiert hij de bouw van veertien ouderenwoningen, een verenigingsgebouw voor de baptisten en enkele vakantieappartementen voor predikanten. En tot op de dag van vandaag floreert een heel aantal onderwijskundige voorzieningen dankzij de Ernest Cook Trust van een kleinzoon († 1955).

Hoewel Cook ongeveer de helft van zijn huwelijksleven van huis is geweest, is zijn huwelijk met Marianne altijd goed gebleven. Maar nog enkele jaren knus samenleven valt hun niet ten deel. Dochter en medewerkster Annie komt op haar 34e tragisch aan haar einde door, waarschijnlijk, koolmonoxidevergiftiging. Marianne komt deze slag niet te boven en overlijdt zo’n drie jaar later.

Met zoon John Mason is de verhouding nooit goed geweest, ondanks de commerciële samenwerking tussen vader en zoon. John Mason speelde graag de eerste viool en verweet Thomas onder meer dat hij niet zo veel moest weggeven aan kerk, zending en andere goede doelen. Wel liet John Mason, uit erkentelijkheid voor de tomeloze inzet van zijn vader, bij de overname vastleggen dat Thomas tot aan zijn dood voor de helft zou delen in de bedrijfswinst.

Thomas sterft in de zekerheid van het geloof en wordt onder enorme belangstelling in Leicester begraven.

Turbulente commerciële zaken

Even turbulent als het leven van Cook, is ook de commerciële levensgang van de Thomas Cook Group geweest. Zoon John Mason vertelde ooit vol trots dat „wij in 1880 een staf van 1714 gesalarieerde medewerkers hadden. En ook zijn er nog 978 mensen aan het werk, vooral Arabieren, die de zaken in Egypte en Israël voor ons behartigen.” Tegenwoordig opereert de groep vanuit zestien landen (het Nederlandse hoofdkantoor van Neckermann/Thomas Cook staat in Hoofddorp). De groepsomzet was vorig jaar 9,6 miljard pond. Talloze malen is het bedrijf van eigenaar gewisseld, waarmee ook de christelijke signatuur verdween, maar de vertrouwde naam is bewust gehandhaafd.

Thomas Cook verkeert nu al enkele jaren in zwaar weer. Krijgen de Chinezen een meerderheidsbelang? Over enkele weken moet de beslissing vallen.

Thomas Cook (1808-1892)

Een goede biografie over Cook is ”Thomas Cook. The Holiday-Maker” van Jill Hamilton (Sutton Publishing, 2005); hierin wordt Cook midden in de kerkelijke, politieke en maatschappelijke ontwikkelingen van zijn eeuw geplaatst. De Engelse christelijke uitgever DayOne bracht onlangs de dvd ”Thomas Cook. Travel Pioneer” met bijbehorend boekje uit.

1808 geboren in Melbourne, graafschap Derbyshire, Engeland

1828-31 rondreizend lekenprediker en evangelist

1833 trouwt met Marianne Mason; het echtpaar krijgt een zoon en een dochter; een tweede zoontje overlijdt na vier weken

1841 organiseert eerste reis: per trein van Leicester naar geheelonthoudersbijeenkomst in Loughborough

1879 zoon John Mason neemt het bedrijf over

1880 dochter Annie komt om door koolmonoxidevergiftiging

1883 vrouw Marianne overlijdt

1892 Thomas Cook overlijdt in Leicester

1899 zoon John Mason overlijdt; zijn zoons Frank en Ernest nemen het bedrijf over; in 1928 komt het in handen van Wagons-Lits

Lees ook

Thomas Cook Duitsland vraagt faillissement aan

Preekstoel op, preekstoel af

Op zijn 17e komt Thomas Cook tot persoonlijk geloof en bekering. De plaatselijke baptistenpredikant doopt hem in de rivier de Trent. Hij ziet het als zijn levensroeping ook zelf het Evangelie te gaan verkondigen. Als dat na drie jaar door geldgebrek niet meer mogelijk is, behoudt Thomas zijn missionaire instelling.

Hoewel hij niemand iets opdringt, probeert hij zijn principes ook op zijn reizen uit te dragen. Vooral drankbestrijding, zorg voor behoeftigen en armen, niet meewerken aan zondagsontheiliging of werelds vermaak, afkeer van roomse afgoderij, en een positieve duiding van wat reizigers in Palestina zien vindt Cook belangrijk. Thomas doet, zeg maar, aan vriendschapsevangelisatie.

„Hij leek op een gepensioneerde handelsman”

Voor een Cook-reis in 1871 naar Zuid-Frankrijk en de Italiaanse Middellandse-Zeekust, had ook aartsbisschop Tait van Canterbury geboekt. Hij was aan het revalideren na enkele hartaanvallen. Lady Wake, een zus van de aartsbisschop, beschreef vijf jaar later in de biografie over haar broer hoe zij Thomas Cook had leren kennen:

„Ze wezen mij op een rustige man van middelbare leeftijd, die heel veel weg had van een gepensioneerde, thuiszittende handelsman. Hij liep op het station heen en weer met zijn handen in de zak. Ogenschijnlijk nam hij van niemand notitie. Hij bleek geen enkel woord in een andere taal dan Engels te spreken. Ik dacht: Hoe krijgt hij dan al die dingen voor elkaar waarover iedereen de mond vol heeft? Hij had overal agentschappen, en hij hoefde maar één regel te schrijven om elke denkbare moeilijkheid op te lossen en alles geregeld te krijgen. Op onze overtocht naar Oostende was een van mijn handkoffers, die ik niet bij hemzelf aangemeld had, verdwenen. Maar wat gebeurde? De koffer, die een eigen traject door Europa had afgelegd, kwam uiteindelijk netjes in San Remo aan, waar het hele gezelschap inmiddels volgens schema in Hotel de Londres zat. Daar nam Cook afscheid van ons.

Wat een leegte, toen wij de terugreis naar Engeland moesten aanvaarden zonder dat zijn toverstokje bij de hand was…”

Bron: Thomas Cook. The Holiday-Maker, Jill Hamilton.

::

Kapitale concerns via christenen

Cook was niet de enige. Als uitvloeisel van de Industriële Revolutie, waarin handwerk vervangen werd door machines, verdienden veel overtuigde protestanten, en Quakers met evangelical sympathieën, in de19e eeuw enorme kapitalen. De Franse gebroeders Peugeot, de Deense reders Møller (Maersk Line) en de Duitse, naar Amerika geëmigreerde familie Heinz (sauzen en soepen) behoorden allemaal tot die generatie. Tal van Britten ook, zoals Barclay (bankiers), Cadbury (chocolade), Clark (schoenen), Lever (zeep) – de lijst zou aanzienlijk uit te breiden zijn. En dan de Nederlanders, onder wie veel bankiers en brouwers.

Dat zo veel christenen in handel en industrie terechtkwamen, is wat Engeland betreft grotendeels daaruit te verklaren dat non-conformisten (christenen die niet tot de anglicaanse kerk behoorden) tot ver in de 19e eeuw uitgesloten waren van een universitaire studie of een overheidsfunctie. Niet zelden besteedden deze pioniers een groot deel van de winst uit hun grote concerns aan goede doelen of stichtten ze hun bedrijf mede met een ideëel doel. De Ierse Arthur Guinness bijvoorbeeld bracht zijn lichte ”stout” bier op de markt als vervanging voor de zeer sterke drank waaraan zo veel volksgenoten verslaafd waren. Textielbaron Titus Salt stichtte het prachtige modeldorp Saltaire bij Bradford (UK) voor zijn werknemers en zoiets deden ook de Cadbury’s met hun tuindorp Bournville. De boekverkopers William Henry Smith sr. en jr. weerden vunzige lectuur uit hun assortiment en wilden op zondag zelfs aan het Engelse hof geen tijdschriften leveren.

Christelijk ondernemerschap is er anno 2019 nog steeds, maar meestal op heel wat kleinere schaal dan in de eeuw van Thomas Cook.