De Russisch-Orthodoxe Kerk in Polozovo, een gehucht in de regio Perm, is meer een ruïne dan een kerkgebouw. Door het afbrokkelende stucwerk worden de rode bakstenen zichtbaar. Toch bezoeken enkele tientallen mensen, voornamelijk oudere vrouwen, elke zondag trouw de diensten. Er is nauwelijks geld om de bouwval, want dat is het, te renoveren. Geld, van de verkopen van kaarsen, collectes en giften van de kerkgangers, komt er nauwelijks binnen.

Van haar inkomsten moet de kerk in Polozovo ook nog eens kerkbelasting afdragen aan de regionale eparchie (orthodoxe kerkprovincie of bisdom). Maar in ruil voor die belastingen krijgen de kerkgangers in Polozovo maar bar weinig.

Goud

Het contrast tussen de kleine kerkjes op het Russische platteland, zoals de kerk in Polozovo, en de protserige kerken in de grote steden met hun sierlijke uivormige koepels, vergulde altaren, onbetaalbare iconen en fresco’s van schilders met grote namen, is enorm.

De elite verrijkt zich, zegt Sergej Tsjapnin, journalist en expert op het gebied van de Russische orthodoxie. Hij is het meest kritisch over de patriarch, Kirill (Vladimir Goendajev), de leider van de Russisch-Orthodoxe Kerk: „De omvang van zijn persoonlijk fortuin is niet bekend, maar het loopt vrijwel zeker in de miljarden dollars. Dit zijn niet alleen inkomsten uit de commerciële zakenwereld (patriarch Kirill handelt in tabak, olie en auto’s), maar ook giften van parochianen.”

Dat de Russisch-Orthodoxe Kerk barst van het geld, ook met geld van de staat, bleek bijvoorbeeld uit de plannen om de stad Sergjev Posad om te bouwen tot een soort orthodox Vaticaan. De Russische krant Vedomosti meldde verontwaardigd het kostenplaatje: zo’n 140 miljard roebel (2 miljard euro). Dat is ruim twee keer zo veel als de jaarlijkse ontwikkelingskosten van Moskou. Het geld komt voornamelijk uit de staatskas: het Moskouse stadsbestuur betaalt 10 procent, en de federale overheid 90 procent.

Luxe

De verrijking van de elite gaat duidelijk ten koste van kleine lokale kerken. En omdat de Russische wet priesters niet ziet als officiële werknemers maar als mensen in de ”bediening”, is het niet verplicht om belasting te betalen en openheid van zaken te geven. De geldstromen in de Russisch-Orthodoxe Kerk zijn in nevelen gehuld.

„Het is niet nodig om de uitgaven van de Russisch-Orthodoxe Kerk kenbaar te maken omdat helemaal duidelijk is dat de kerk haar geld uitgeeft aan benodigdheden van de kerk”, reageerde de kerk. Sergej Tsjapnin is hard met zijn oordeel: „Er is geen rapportage over hoe dit geld wordt uitgegeven nadat het patriarchaat het heeft ontvangen, nee. En waar geen verantwoording is, is altijd corruptie.”

Geld gaat altijd van beneden naar boven en komt bijna nooit terug naar de lokale kerken. Voor een priester van een gemiddelde kerk blijft er na de maandelijkse rekeningen, het betalen van het koor en vrijwilligerskosten niet veel meer over. Dat is overal hetzelfde: de bovenste laag leeft in luxe, de lagere laag leeft in armoede.

Enveloppen

De hervormingen van patriarch Kirill helpen ook niet mee. Episcopen (bisschoppen, leiders van de regionale kerkprovincie) die voorheen één keer in de vijf jaar naar lokale kerken kwamen om te spreken, moeten dat nu meerdere keren per jaar doen. Zodat ze „dichter bij de mensen komen te staan.” Het werkte averechts: de controle van de eparchie op de lokale kerken nam toe en daarmee ook de uitbuiting.

Een bezoek van een episcoop is een flinke kostenpost, merkt Aleksej Ploezjkov, journalist bij de Moskovski Komsomolets, op: „Er moeten een uitgebreid diner en een koor worden geregeld. En, natuurlijk, de envelop ”uit dankbaarheid voor de dienst”. In deze envelop kan een bedrag zitten dat uiteenloopt van 5000 roebel tot... nou, het is moeilijk te zeggen, maar bij een grote kerk kan dat misschien wel 100.000 roebel (1500 euro) zijn of meer.”

Ploezjkov denkt dat er vooral bij de eparchies veel geld zit: „Episcopen hebben een beter loon dan priesters, en daar komen dan tientallen envelopjes per jaar bij. Plus, een episcoop controleert de geldstromen van de eparchie, en niemand zal hem om verantwoording vragen, als hij maar op tijd betaalt aan het patriarchaat. Plus, de episcoop ontvangt de opbrengsten van collectes met Kerst, Pasen en andere feestdagen, wat jaarlijks enkele honderdduizenden roebels, en soms zelfs enkele miljoenen kan zijn, vijf keer per jaar.”

Bureaucraten

Konstantin Chartsjov, die van 1984 tot 1989 voorzitter was van de Raad voor Religieuze Zaken van de Sovjet-Unie, is ervan overtuigd, en niet zonder reden, dat „de Russische kerk altijd volgens de wil van de leider of de staat heeft gefunctioneerd. Dat was zo met de tsaar, onder het Sovjetregime, en zo is het nu nog steeds.” Daarom behartigt de kerk niet de belangen van de gelovige maar van president Vladimir Poetin en zijn kameraden.

Volgens Paul Goble, kenner van religie in de voormalige Sovjet-Unie, ging het daardoor ook in de jaren 90 mis, toen na de val van de Sovjet-Unie de kerk begon te groeien. De Russisch-Orthodoxe Kerk was vanbinnen rot en corrupte bureaucraten bekleedden er belangrijke functies. De staat heeft altijd controle over de kerk gehouden: „De kerk begon te groeien, maar had niet de tijd om mensen goed op te leiden. Priesters klommen op naar hogere posities, hoewel ze geen kennis hadden van religie.”

In dezelfde tijd begon de kerk zich te mengen in de zakenwereld. Goble: „Het zal geen verassing zijn dat deze zaken corrupt en ondoorzichtig waren. Het had een negatieve impact op de kerk. Als eerlijke en betrouwbare priesters kritiek uitten, betekende dat hun ontslag, en alleen de corrupte mensen bleven over. De elite werden enorm rijk maar dat is voor het publieke oog verborgen.”

Nieuwe stilte

Volgens Tsjapnin gaat het al met al slechter dan ooit met de Russisch-Orthodoxe Kerk: „Het is triest dat de herleving van de kerk, die zo veelbelovend begon, eigenlijk verstikte en veranderde in het tegenovergestelde, in een nieuwe stagnatie. En de hervormingen van patriarch Kirill hebben deze situatie alleen maar verergerd.”

Sergej Tsjapnin noemt het de „nieuwe stilte”, net als ten tijde van de Sovjet-Unie: „Er klinkt maar één stem, en dat is de stem van patriarch Kirill. Alle anderen zwijgen, om maar niet hun nek uit te steken. Het is de nieuwe stijl. Het laat zien dat er een toenemende hiërarchische dominantie is in het kerkelijk leven. Beter gezegd, een hiërarchie waarbij de patriarch de alleenheerser is.”

Toch ziet Tjsapnin de oplossing. Het kerkleven hoeft niet om geld te draaien: „De echte gemeenschap is altijd klein. Gigantische tempels zijn monumenten voor de ambities van de sponsors, niet het huis van God.” Het kan veel makkelijker: „Een gemeente kan bijvoorbeeld op zondag een zaaltje huren. Dat is niets vreselijks. Mensen zullen in deze periode de priester beter leren kennen en hij zal respect en geloofwaardigheid verdienen. In ieder geval is het belangrijk om geen haast te maken en open te staan voor dialoog.”

Handel

Maar of het daar van komt, ligt toch echt aan de elite, denkt Tsjapnin: „De elite bouwt graag kerken op belangrijke plekken waar sponsoren graag investeren. De kerkelijke autoriteit beschouwt elke godshuis als een extra bron van inkomsten, als een plek van handel. Het belang van de gewone gelovige staat op zijn best op de laatste plaats.”

Het is te hopen dat er iets gaat veranderen in de Russische kerk. Wellicht zal meer openheid van zaken (al dan niet anoniem) iets in beweging zetten. Een website zoals ahilla.ru werd opgezet om corruptie in de kerk tegen te gaan. En het werkt. Mensen doen hun verhaal. Het is de stem van de machteloze en beledigde orthodoxe gelovige. De vraag is of het een daadwerkelijke, broodnodige reformatie teweeg kan brengen in de Russische kerk.

Zakenimperium

Onderzoeksjournalist Ivan Goloenov, die onlangs een week in de gevangenis zat vanwege zijn onderzoek naar een corruptieschandaal in de Moskouse begrafenissector, zette de feiten op een rijtje. „De Russisch-Orthodox Kerk is voor een deel een religieuze organisatie, maar het is ook een grote coöperatie die zakendoet.”

Rusland telt ruim 34.000 parochies die tussen de 80 euro en de 5 miljoen euro per jaar opbrengen. Daarvan moet 10 tot 50 procent naar de regionale eparchie (kerkprovincie). De eparchie betaalt 15 procent belasting aan het patriarchaat in Moskou. Als een parochie geen winst maakt, kan een priester worden ontslagen. Staatssubsidie: een kleine 40 miljoen euro per jaar, plus regionale subsidie.

Een van de grootste inkomenbron vormt de Sofrinofabriek. Soms worden daar kerkmeubels verkocht voor meer dan 5000 euro per stuk. Episcopen en priesters wordt zo veel mogelijk aangeraden om hun meubels bij Sofrino te kopen. De fabriek levert aan ruim de helft van alle parochies in Rusland.

Goloenov merkt op dat er geen betrouwbare informatie is over hoe de kerk haar geld uitgeeft: „Er wordt niets gepubliceerd over inkoopcontracten, er worden geen rapporten over uitgaven vrijgegeven, en er worden geen aannemers in de arm genomen, want er wordt liever gebruikgemaakt van eigen hulpbronnen.” Wel is het volgens Goloenov duidelijk dat het geld van onder naar boven gaat, en dat er vrij weinig terugkomt bij de mensen.