Je moet weten dat er een kerkje ligt, anders zie je het over het hoofd. Het typeert de positie van de kleine hersteld hervormde gemeente aan het begin van de Dorpstraat in Waddinxveen. Tot 2008 bood het eenvoudige godshuis onderdak aan de zelfstandige christelijke afgescheiden gemeente. In dat jaar sloot die zich aan bij de Hersteld Hervormde Kerk. De gemeente werd toen al elf jaar gediend door ds. J. G. van Tilburg, die op oudere leeftijd theologie ging studeren en in 2007 de overstap naar de Hersteld Hervormde Kerk maakte.

Ouderling-scriba C. Rademaker (49), in het dagelijks leven bemiddelaar in de sierteelt, groeide op als christelijke afgescheiden jongen. Woensdagmiddag om half twee kreeg hij met de andere basisschooljeugd van de gemeente catechisatie. „Daarvoor gebruikte ds. Verloop het catechisatieboekje van Ledeboer. Ik mocht op het orgeltje in de consistoriekamer spelen.” Tijdens de middagdienst van de biddag in 1984 begeleidde hij met knikkende knieën voor het eerst de gemeentezang, samen met een oud-organiste. „Ze bleef ook ’s middags naast me zitten, voor het geval ik een black-out zou krijgen.”

Kerkelijk leidde de gemeente een geïsoleerd bestaan. Zelfs de oud gereformeerde gemeente van Waddinxveen lag buiten het blikveld. Op kerkenraadsniveau waren er wel wat contacten met vrije gemeenten die ontstonden door de prediking van de voorgangers B. Sterkenburg en H. Stam. Onder ds. N. van der Want werd de kring iets groter.

Gastleden

De overgang van ds. Van Tilburg naar de HHK, voor de gemeente uit, gaf wat ruis. „Een gelijktijdige overgang was mooier geweest”, constateert Rademaker. Sinds ds. Van Tilburg met emeritaat is, heeft de gemeente vrijwel elke zondag en elke woensdagavond een gastpredikant. Voorgangers uit de rechterflank van de Hersteld Hervormde Kerk en de Christelijke Gereformeerde Kerken. Ook ds. M. van Kooten, predikant van de hervormde PKN-gemeente te Elspeet, blijft zo nu en dan in weekdiensten voorgaan. De inhoud van de boodschap is voor de kerkenraad van de voorheen vrije gemeente belangrijker dan de naam van een verband.

De omvang van de gemeente bleef in de loop der jaren stabiel. Het aantal kerkgangers schommelt rond de tachtig. Naast leden en doopleden kent de gemeente enkele gastleden, die de overgang naar de Hersteld Hervormde Kerk niet konden meemaken. „Het zijn vijf gezinnen geweest. Sommige van die mensen zijn intussen overleden. Anderen verhuisden of besloten alsnog lid te worden. Voor de jonge generatie is het vanzelfsprekend dat we hersteld hervormd zijn.”

Rademaker weet zich geroepen om ook bovenplaatselijk verantwoordelijkheid te dragen. Hij bezoekt de classisvergaderingen trouw en maakt deel uit van de synode. „Daardoor leer je breder te kijken dan je eigen gemeente, maar als je me vraagt of ik me hersteld hervormd of christelijk afgescheiden voel, dan is mijn antwoord: Beide. En daarin ben ik niet de enige.”

God van Elia

Vanwege het verschil in historie en nestgeur werd de gemeente aan de Dorpstraat een zelfstandige hersteld hervormde gemeente, naast de gemeente die samenkomt in de kerk aan de Prinses Beatrixlaan, maar de relatie is goed. „Beide gemeenten combineren het evangelisatiewerk, openen en sluiten gezamenlijk het verenigingsseizoen en houden een gemeenschappelijke hervormingsdienst.”

Op zondagen zonder gastpredikant leest Rademaker, momenteel de enige ouderling in de Dorpstraatgemeente, een preek van een puritein, dr. H.F. Kohlbrugge of een latere predikant uit dezelfde geestelijke traditie. „Daarin houd ik graag vast aan het oude.”

Momenteel onderzoekt de kerkenraad de mogelijkheden om een predikant te beroepen. „Deze gemeente is in 1892 gesticht en heeft 108 jaar een eigen voorganger gehad. Tot de aansluiting bij de HHK was dat een fulltime predikant. Nu mogen we alleen iemand in deeltijd beroepen. Dat is voor ons nieuw en de gemeente vindt het moeilijk. Kunnen de euro’s een dienstknecht tegenhouden? God zendt goedertieren verkondigers van de zeer blijde boodschap tot wie Hij wil en wanneer Hij wil, zegt onze belijdenis. Tot eer van Zijn Naam en uitbreiding van Zijn Koninkrijk. De God van Elia leeft nog. Ds. Van Tilburg bedankte de gemeente op nieuwjaarsmorgen altijd voor het feit dat het hem in het achterliggende jaar weer aan niets had ontbroken.”

Vrij hervormd

De vrij hervormde gemeente van IJsselmuiden-Grafhorst sloot zich begin dit jaar officieel aan bij de Hersteld Hervormde Kerk. De gemeente ontstond in 1931 door de schorsing van de hervormde ds. J. Keller. Een aantal leden vroeg hem te blijven voorgaan. Dat leidde tot het ontstaan van een gemeente die zich vrij hervormd noemde. „De leden hebben zich nooit laten uitschrijven”, licht ds. H. Oussoren (64) toe. „Ze zijn op een zijspoor gezet, maar bleven in hun denken hervormd en zagen uit naar het herstel van de vaderlandse kerk, een verlangen dat ook binnen de Stam-Sterkenburggemeenten leefde.”

De predikant uit IJsselmuiden studeerde theologie in Leiden en is vanaf 1986 aan de gemeente verbonden. Zijn leermeester dr. C.A. Tukker zou hem bevestigen, maar dat werd door de classis Kampen verboden, waarna Oussoren door de ouderlingen met handoplegging werd bevestigd. In 1993 kwam zijn studiegenoot ds. W. J. Teunissen naar wijk 3 van de hervormde gemeente IJsselmuiden. „Al snel ontstonden gesprekken, ook op kerkenraadsniveau, om pijnpunten weg te nemen. Helaas stagneerde het proces omdat de meerderheid van de centrale kerkenraad van IJsselmuiden er niet voor voelde om het voort te zetten.”

Zittingsduur

In de aanloop naar de kerkfusie van 2004 volgden ds. Oussoren en zijn kerkenraad met grote belangstelling het Samen-op-Wegproces. Ze namen deel aan bijeenkomsten voor hervormd-gereformeerde ambtsdragers en onderzochten na de scheuring de mogelijkheden voor aansluiting bij de Hersteld Hervormde Kerk. De vrij hervormde predikant ging in die periode een aantal keren voor in de hersteld hervormde gemeenten van Wezep en Urk. Later werd daar vanuit de classis een stokje voor gestoken.

Het zou uiteindelijk vijftien jaar duren eer de aansluiting een feit was. In de staart van het proces moest ds. Oussoren nog een aantal aanvullende studieopdrachten verrichten. Sinds 11 januari 2019 is de voorheen vrij hervormde gemeente een buitengewone wijkgemeente binnen de HHK, naast de bestaande hersteld hervormde gemeente van IJsselmuiden.

De stap had voor de gemeente, die zo’n 350 leden, gastleden en meelevenden telt, een aantal praktische consequenties. De kerkenraad werd uitgebreid, er kwamen vastgestelde termijnen en een maximale zittingsduur voor ambtsdragers, voor het beheer van de stoffelijke zaken is een kerkvoogdij gevormd en het traktement van de predikant werd in lijn gebracht met de daarvoor geldende schalen binnen de HHK.

Zorgpunten

In het alledaagse gemeenteleven wijzigde er vrijwel niets. De opvallendste verandering is het voorgaan van gastpredikanten op vrije zondagen van de eigen predikant. Omgekeerd preekt ds. Oussoren nu af en toe in een andere hersteld hervormde gemeente. Met vreugde. „Het contact met mijn kerkenraad is altijd heel goed geweest, maar je zit wel in een geïsoleerde positie. Contacten met andere kerkenraden geven vergelijkingsmateriaal, houden een spiegel voor en bemoedigen me vanwege de geestelijke overeenstemming die ik mag ervaren. Dat heb ik al die jaren toch wel gemist.”

Dat neemt niet weg dat er ook zorgpunten zijn. „Onze gemeente wil het geheel van kerk, volk en vorstenhuis in het oog te houden; het ideaal van Hoedemaker en Kohlbrugge. Ook de Hersteld Hervormde Kerk dreigt een keuzekerk te worden, mede door de toestroom van mensen uit afgescheiden kringen die geen benul hebben van hervormd denken en leven. Dan krijg je het schrappen van leden die niet meer naar de kerk komen en dergelijke dingen meer. Dat is voor mij een onmogelijkheid.”

Op enkele punten zijn met de gemeente bijzondere afspraken gemaakt. „We hebben al tientallen jaren een meelevend gemeentedeel in Den Haag. Voor die mensen blijf ik twee keer per jaar het heilig avondmaal bedienen.” De buitengewone wijkgemeente van IJsselmuiden behield ook de open avondmaalstafel. „Belijdende leden van elders kunnen bij ons in principe deelnemen, wanneer zij dat verzoeken. Dat was voor ons in de besprekingen een zwaarwegend punt. De breuk van de kerk is een intens verdrietige zaak, het is dubbel verdrietig als zelfs het avondmaal scheiding aanbrengt tussen mensen die op hetzelfde fundament van Schrift en belijdenis staan. Het stemde me heel dankbaar dat we de ruimte kregen om onze avondmaalspraktijk voort te zetten.”

Noodlokalen

De hersteld hervormde ds. N. van der Want (69) groeide kerkelijk op in de hervormde gemeente van Dordrecht. Door zijn huwelijk met Anneke Edelman, dochter van voorganger G. J. Edelman van de Nederduitse hervormde vereniging Calvijn te Dordrecht, kwam hij in de wereld van de vrije gemeenten terecht. In 1986 werd hij bevestigd tot predikant van de christelijke afgescheiden gemeente te Waddinxveen, als opvolger van ds. A. P. Verloop. Van 1998 tot 2011 diende hij de Plantagekerk in Schiedam, die voortkwam uit de prediking van ds. B. Sterkenburg. In 2009 sloot deze gemeente zich aan bij de Hersteld Hervormde Kerk, aanvankelijk als buitengewone wijkgemeente. Na twee jaar fuseerde die al met de in 2004 ontstane hersteld hervormde gemeente van Schiedam.

Ds. Van der Want, die in 2011 het beroep van de gemeente van Melissant aannam, was een pleitbezorger van aansluiting bij de HHK. „De gemeenten uit de traditie van ds. Sterkenburg en ds. Stam beschouwden zichzelf als noodlokalen op de stoep van de Hervormde Kerk, wachtend op herstel. Met het ontstaan van de Hersteld Hervormde Kerk verviel naar mijn mening het bestaansrecht van de Plantagekerk als zelfstandige gemeente. Zelf ben ik in mijn hart altijd hervormd gebleven, zowel door mijn opvoeding als door mijn theologische opleiding in Utrecht. Ik heb me daarom nooit zo bewogen in de kring van vrije oud gereformeerde gemeenten. Zowel in mijn kerkelijke als mijn theologische denken voelde ik me daar niet thuis.”

Eenzijdigheden

Een belangrijk bezwaar van de vrije gemeenten was voor de predikant de sterke gehechtheid aan de persoon van de voorganger. „In Schiedam speelde dat heel sterk bij ds. H. Hofman. Toen die wegviel, bleef de gemeente in totale verwarring achter. Ordelijk kerkelijk leven was er niet en de leden hadden vrijwel nooit een ander als Hofman gehoord.”

Na de komst van ds. Van der Want gingen met zijn instemming zo nu en dan hervormde en later hersteld hervormde predikanten in de Plantagekerk voor. Vanaf 2009 werd de kring van gastpredikanten veel groter. „Dat heb ik bewust gestimuleerd. Elke predikant heeft zijn eenzijdigheden; het is niet gezond als een gemeente jarenlang uitsluitend de eigen dominee hoort.”

De aansluiting bij de Hersteld Hervormde Kerk voelde voor de emeritus predikant uit Barneveld als thuiskomen. Daardoor bezorgde de overgang van de voorheen vrij gemeente van Schiedam naar Melissant, een gemeente met een klassiek hervormd klimaat, hem geen cultuurschok. „Ik kreeg daar onder meer te maken met mensen die maar één keer op een zondag naar de kerk komen. Daar ben ik niet blij mee, maar het was voor mij geen onbekend verschijnsel.”

Karakter

De meeste voormalige vrije gemeenten en evangelisaties binnen de HHK gingen in relatief korte tijd kerkelijk denken, is de ervaring van ds. Van der Want. Tegelijk valt hem op dat nogal wat van origine hervormde gemeenten hun oorspronkelijke karakter verliezen, door de overkomst van leden uit afgescheiden kerken. Ook een deel van de hersteld hervormde predikanten is uit een afgescheiden kerkverband afkomstig.

„De hersteld hervormde gemeente van Barneveld bestaat voor het overgrote deel uit leden die afkomstig zijn uit de Gereformeerde Gemeenten. Dat is niet alleen hier het geval. Die ontwikkeling geeft een verschuiving in zowel de prediking als het kerkelijke denken. Dat is voor mij wel een punt van zorg. Hoe behouden we onze hervormde identiteit? Die vraag houdt me meer bezig dan de vraag of voorheen vrije gemeenten zich wel snel genoeg aanpassen.”

Opgegaan in Hersteld Hervormde Kerk

Hervormde evangelisaties

Breukelen

Haarlem

Hardegarijp

Scheveningen (evangelisatie)

Vledderveen

Westerhaar

Zaltbommel

Urk (Elim)

Groep Sterkenburg-Stam

Alblasserdam

Schiedam

Waddinxveen

Vrije oud gereformeerde gemeenten

Den Helder

Huizen

Vrij hervormde gemeente

IJsselmuiden-Grafhorst