Ooit was de islam als stelsel helemaal niet zo’n gek idee, betoogt de in Berlijn werkzame hoogleraar sociologie Ruud Koopmans in zijn doorwrochte boek ”Het vervallen huis van de islam”. Rond het jaar 800 bijvoorbeeld was de islamitische wereld het christelijke Europa ver vooruit, in elk geval vanuit economisch perspectief.

Dat dit niet altijd zo is gebleven, is volgens Koopmans vooral te wijten aan één oorzaak: islamitisch fundamentalisme. Daardoor stagneerden islamitische samenlevingen, zoals bijvoorbeeld in de vorige eeuw ook communistische samenlevingen stagneerden. De oplossing voor die stagnatie in de moslimwereld werd niet gezocht in minder, maar in meer islam. En zo kon het gebeuren dat, vooral sinds 1979, het islamitisch fundamentalisme overal om zich heen ging grijpen.

Deze probleemschets werkt Koopmans op erudiete wijze uit in zijn boek. Talloze cijfers, statistieken, tabellen en percentages uit evenveel verschillende onderzoeken passeren de revue – wat het lezen soms tot een vermoeiende exercitie maakt. In elk geval kan niemand Koopmans verwijten dat hij zomaar wat roept. Zijn boek staat op een uit feiten opgetrokken en tot in detail uitgewerkte basis waar niemand mee kan spotten.

Koopmans gebruikt deze feiten om te laten zien dat islamitisch fundamentalisme zo’n beetje achter ieder probleem in de moslimwereld schuilgaat. Om dat te staven, maakt hij veel gebruik van sociologische vergelijkingen. Hij vergelijkt bijvoorbeeld landen als Mauritius en de Malediven. Het eerste ontwikkelde zich tot een succesvolle democratie, het tweede werd een streng islamitisch en onvrij land dat op tal van punten achterblijft. De oorzaak: het fundamentalisme. Alle andere mogelijke verklaringen voldoen niet.

Je zou kunnen zeggen: misschien blijven de Malediven achter vanwege economische malaise. Maar daar maakt Koopmans korte metten mee. Hij ontkent de economische problemen van de moslimwereld niet, maar betoogt dat die óók religieuze wortels hebben. Het islamitische verbod op rente bijvoorbeeld hield economische ontwikkeling tegen.

Je zou ook kunnen zeggen dat westers kolonialisme de bron is van armoede en problemen in het Midden-Oosten. Dat klopt evenmin, betoogt Koopmans. Westerse overheersing heeft soms juist positieve dingen tot stand gebracht, zeker gezien vanuit een liberaal perspectief. Democratie is daarvan wel het belangrijkste voorbeeld.

Achilleshiel

En daarmee is direct de achilleshiel van dit boek blootgelegd. Het is vanuit een zeer uitgesproken liberaal perspectief geschreven. Koopmans aanname is: liberale democratieën zijn het hoogste goed; niet alleen voor het Westen, maar voor de hele wereld. „Persoonlijk ben ik van mening dat democratie en mensenrechten wel degelijk universele waarden zijn, die we moeten uitdragen en verdedigen – zij het als het even kan niet met geweld”, schrijft hij. En: „Of die waarden westers of niet zijn, interesseert me niet zoveel. Als ze dat al zijn, dan dienen ze het niet te blijven.”

Een tegenwerping ligt hier voor de hand. Een deel van de recente problemen in de islamitische wereld is terug te voeren op de opstanden die sinds 2011 om zich heen grijpen, en die mede ingegeven waren door het verlangen naar (westerse) democratie. Het bleek echter dat democratie juist meer fundamentalisme in de hand werkte, zoals onder meer Egypte heeft laten zien. Kortom, om democratie en mensenrechten dé universele oplossing te noemen voor de islamitische wereld, getuigt van een manier van universalistisch denken, gebaseerd op de cijfertjeswerkelijkheid van sociologische modellen, die onvoldoende voeling heeft met de realiteit in het Midden-Oosten.

Dat bleek ook onlangs, toen Koopmans op Twitter een woordenstrijd aanging met de toch niet links te noemen journalist Harald Doornbos. De laatste had het gewaagd om Pakistan best een leefbaar land te noemen. Dat was in de ogen van Koopmans onbestaanbaar, waarop Doornbos hem Wikipediawijsheid verweet. Tussen die twee kwam het niet meer goed, hoeveel feiten Koopmans ook te berde bracht. Het probleem is: die feiten brengen hem niet per se dichter bij een oplossing. Met andere woorden: Koopmans heeft het hoge, morele, westerse, verlichte gelijk wel aan zijn kant, maar wat bereikt hij daarmee?

Moslimliberaal

De oplossing waarmee hij komt is in feite even eenvoudig als onwaarschijnlijk. Als de problemen van de islamitische wereld haast allemaal, in elk geval deels, terug te voeren zijn op fundamentalisme, dan ligt de oplossing simpelweg in het afschaffen van datzelfde fundamentalisme.

Koranteksten letterlijk nemen? Niets daarvan. Een verlichte, van zijn fundamenten ontdane religie die moslims helpt om seculiere kennis op waarde te schatten, dat moet de toekomst van de islam zijn. En de taak van het Westen is om elke verlichte moslimliberaal te omarmen. De islam moet simpelweg nog de fase van de Verlichting doormaken, die het christendom allang heeft doorgemaakt.

De praktijk leert echter dat hervormingen binnen de islam de laatste decennia niet erg meehielpen aan het bereiken van dat doel. Arabische landen hebben al eens geprobeerd om het Westen te kopiëren, in de jaren zestig van de vorige eeuw tijdens de hoogtijdagen van het Arabisch socialisme. Het leverde alleen maar méér fundamentalisme op.

Is hervorming van de islam daarmee dus onmogelijk? Welnee. Maar niets wijst erop dat die hervorming spoedig zal inzetten. En westerse omhelzingen van liberale moslims gaan daar in elk geval niet bij helpen.

Is er dus geen oplossing voor het probleem van het fundamentalisme? Het meest realistische antwoord lijkt me: niet direct, nee. En als die oplossing er ooit komt, is die vast geen kopie van de westerse ontwikkeling. Tot het zover is, valt er van een islam zonder fundamentalisme alleen maar te dromen.

Boekgegevens

Het vervallen huis van de islam. Over de crisis van de islamitische wereld, Ruud Koopmans; uitg. Prometheus; 288 blz.; € 24,99.