Een oude herinnering uit de jaren negentig. Een minicamping op Schouwen-Duiveland. Op het tegelpaadje voor de stacaravans scharrelt een tortelduif. Een zomertortel.

Voor iemand uit Midden-Nederland was het een bijzondere waarneming. Af en toe hoorde je daar in natuurgebieden wel zijn kenmerkende gekoer, maar de vogel liet zich niet van dichtbij bekijken. Op Schouwen-Duiveland ging dat zonder bezwaar.

Het beest vloog naar de heg, er kwam een tweede bij en dan vertrokken ze richting de Oosterschelde, om te foerageren in de inlagen, samen met een stuk of acht soortgenoten.

Nog langer geleden, tot pakweg de jaren zeventig, hoefde je er niet voor naar de hei of naar Zeeland om zomertortels te zien. Ze zaten gewoon op de boerderij. Oudere mensen herinneren het zich nog.

Nu komen er verspreid over Nederland nog hier en daar zomertortels voor, maar hun aantal vermindert zienderogen: alleen al sinds 1980 zo’n 97 procent afname, volgens Sovon Vogelonderzoek. Wat is er aan de hand?

De zomertortel is de enige serieuze trekvogel onder de Nederlandse duiven. Daardoor is hij op drie momenten kwetsbaar: in het broedgebied, tijdens de trek en in het overwinteringsgebied. Op alle drie de punten gaat het mis, vertelt Marc Scheurkogel, woordvoerder van de Vogelbescherming.

„De Sahel, waar de vogels overwinteren, degradeert door houtkap en overbegrazing, en wordt smaller door de oprukkende Sahara.” Daardoor komen ook andere vogels in het gedrang, want veel trekvogels overwinteren in de steppezone.

Jacht

Scheurkogel vervolgt: „In landen rond de Middellandse Zee wordt illegaal, maar helaas vaak ook legaal, gejaagd op zomertortels en bijvoorbeeld grutto’s en wulpen.” De wulp is uitgeroepen tot Vogel van het Jaar, maar het had ook de zomertortel kunnen zijn.

Het aantal jaarlijks geschoten tortels loopt alleen al in de EU –met Spanje als koploper– tegen de 2 miljoen. Nog afgezien van Afrika, waar er ook talloze geschoten worden. Gaat de zomertortel de trekduif achterna? Ooit vlogen daarvan vele miljoenen over Noord-Amerika, maar ze werden tot de laatste toe uit de lucht geschoten.

Ook het broedgebied is er in Nederland en elders in Europa voor de zomertortel niet rooskleuriger op geworden. Scheurkogel: „Er is gebrek aan nestgelegenheid doordat opgaand struweel is verdwenen. En gebrek aan voedsel doordat er veel minder onkruiden zijn, zoals vogelwikke, vogel- en grote muur, varkensgras en varkenskers.” De zaden daarvan hebben de tortels nodig om te overleven voordat granen en andere landbouwzaden beschikbaar komen.

Minder broedsels zijn hiervan het gevolg. En minder jongen per nest: van gemiddeld 2,1 in de jaren zestig naar 1,3 nu, schat de Vogelbescherming.

Niet alleen trekvogels zoals de zomertortel hebben het zwaar of sterven uit. Ook twee standvogels, het korhoen en de kuifleeuwerik, zijn in de afgelopen jaren uit ons land verdwenen. De grauwe gors staat op het punt het veld te ruimen. Allemaal vogels van het ouderwetse platteland.

Opgevuld

De lege plek die de zomertortel achterliet is opgevuld door de iets grotere Turkse tortel, een vogel met een groot aanpassingsvermogen. Ruim een halve eeuw geleden begon hij aan een fabelachtige opmars en nu is hij overal te vinden, al zijn de aantallen in Zuid- en Oost-Nederland weer wat afgenomen. Of hij de zomertortel verdringt is niet bekend.

Een van de laatste bolwerken van de zomertortel is het Zeeuwse Walcheren. Over de Veerse Dam vliegt een duifje in westelijke richting, weg van Noord- Beveland. Kleiner en donkerder dan een Turkse tortel; een zomertortel die afziet van een poging verder te komen dan Walcheren? Aan de voet van de dam is de vorige dag een koerende vogel waargenomen; misschien wel dezelfde, en wie weet laat hij zich weer horen.

Achter de parkeerplaats loopt een wegje met links jong geboomte en rechts bloeiende meidoorns, wat braamstruiken en doorkijkjes naar een ruig grasland. Grasmussen, fitissen en zwartkoppen fluiten tegen elkaar op. Meidoorngeur en zonneschijn. Dan is er een zacht gekoer te horen. In een hoge struik zit de zomertortel. Borstveren bewegen in de wind als hij zijn longen vult met lucht, in de hoop een wijfje te lokken met zijn lieflijk stemgeluid: „rrrroerrrr…” Misschien zijn er nog tortelwijfjes die Zeeland hebben kunnen bereiken.

Reddingsplan

De dramatische achteruitgang van de zomertortel noopte een EU-brede commissie vorig jaar tot het opstellen van een uitgebreid Single Species Action Plan voor habitatverbetering en afschotbeperking.

Als onderdeel daarvan start Vogelbescherming Nederland dit jaar, als noodmaatregel, een bijvoerprogramma voor de vogels.

Daarnaast wordt er in Zeeland uitgebreid onderzoek gedaan naar het gedrag van de zomertortels.