Ze werken de laatste weken weleens een nacht door, de intonateurs Jan Koelewijn en Henk van der Veen van orgelmakerij Reil. Een klus van formaat kan bijna worden afgerond. De stemmen van het orgel worden nog een keer nagelopen. Op zaterdag 11 en zondag 12 mei zal het historische instrument van de Oude Kerk in Amsterdam feestelijk in gebruik worden genomen.

Organist Peter Eilander is enthousiast over het resultaat. Eilander, voorzitter van de stichting Vox Humana, is vanouds sterk betrokken op de Oude Kerk. Hij heeft er regelmatig concerten gegeven.

„Onlangs kregen de donateurs en sponsoren van de stichting een speciale demonstratie aangeboden”, zegt Eilander. „Vox Humana heeft drie stemmen van het gerestaureerde orgel financieel geadopteerd, het zogeheten Hollands Trio: de Vox Humana, de Baarpijp en de Quintadeen. We werden met ruim honderd mensen in de Oude Kerk uitgenodigd. Organist Jacob Lekkerkerker gaf een toelichting en klankdemonstratie. Het was wel een ervaring, moet ik zeggen. Tjonge, wat een orgel! Geweldig wat Reil heeft gepresteerd. Het is een groot verschil met de situatie vóór de restauratie: de tractuur, de koppels, alles werkt weer. En de klank is fenomenaal.”

Orkaan

Een orkaan van een orgel, noemde de vroegere organist Willem Vogel het instrument. Het Vater/Müllerorgel is altijd met veel mystiek en emotie omgeven geweest. Vanaf de jaren 60 wordt het instrument onderwerp van stevige debatten. De gemeente Amsterdam, orgelcommissies, de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, adviseurs – de meningen zijn talrijk. „Voor ons nu is onvoorstelbaar tot welk niveau de discussie werd uitgevochten”, zegt Henk Verhoef, die sinds 2005 adviseur is. „Zelfs de minister is erbij betrokken.”

De discussie van destijds is in essentie terug te brengen tot twee richtingen, zegt Verhoef, die de laatste hand legt aan een monografie over het orgel. „In de jaren 60 wilde men een restauratie gaan uitvoeren die idealiserend was: terug naar Müller, de bouwer uit de 18e eeuw. Dat was het ideaal, en het zou betekenen dat pijpwerk uit de 19e eeuw vervangen zou moeten worden door moderne pijpen. Een belangrijke groep orgelliefhebbers heeft zich tegen die idealiserende restauratie verzet. Zij zeiden: verander het klankbeeld niet, maar houdt het zoals het is. Geen idealiserende, maar een consoliderende restauratie.”

In 2004 neemt stichting De Oude Kerk een principebesluit: we gaan consolideren. Het wordt de basis voor de restauratie zoals die nu is uitgevoerd. Verhoef schrijft in die tijd een uitvoerig rapport, waarin drie doelen worden geformuleerd. 1. De speelaard van het orgel moet substantieel verbeteren. 2. Het pijpwerk zal technisch worden hersteld, en de bestaande klank zal worden geoptimaliseerd. 3. De restauratie van de kas zal worden voltooid.

Werkzaamheden Reil

Drie orgelmakers mogen een offerte uitbrengen. Van hen wordt orgelmakerij Reil geselecteerd. Directeur Hans Reil: „We vonden het een eer om voor de Oude Kerk een offerte te mogen maken. Vanaf 2006 hebben we het orgel in onderhoud gekregen. Wel heeft het nog tot 2015 geduurd voordat het contract voor de restauratie kon worden getekend. Intussen hadden we volop de gelegenheid een gedetailleerd beeld van het orgel te krijgen. Zodoende konden we in 2015 snel beginnen.”

Werken aan zo’n gevoelig project, hoe voelde dat? Reil: „Het is goed dat de drie punten helder in het rapport zijn geformuleerd. Daarmee heb je als orgelmakerij een duidelijke opdracht. Het is een echte teamprestatie geweest om dit te kunnen bereiken, ook in betrokkenheid. Er zijn heel veel mensen bij ons op bezoek geweest. Belangrijk om te ervaren hoeveel liefhebbers intens genoten van het restauratiewerk dat we gedaan hebben.”

Ook het pijpwerk is naar de orgelmakerij in Heerde getransporteerd, waar een uitgebreid pijponderzoek heeft plaatsgevonden, zegt Reil. „Het was ook een intensief werk om de frontpijpen te restaureren. Achteraf denken we weleens: wat goed dat we de frontpijpen er in het begin van het restauratietraject al uit hebben gehaald. We hebben op allerlei vlakken proeven kunnen doen om te kijken hoe we deze frontpijpen het best konden restaureren. Ze zijn vroeger na oxidatie diverse malen geschuurd geweest. Uiteindelijk is er in overleg met alle betrokkenen voor gekozen de frontpijpen te foliën met tinfolie.”

Een aangelegen punt was ook de zware speelaard. „De toetsdruk is uiteindelijk gemiddeld ongeveer 30 tot 50 procent minder geworden”, schat Reil in. „Dit is bereikt door gerichtte werken binnen de bestaande historische aanleg. Harrie Zwanepol en Reemt Tuinmann hebben hierin voor onze orgelmakerij een uitgesproken belangrijke rol gespeeld.”

Nieuwe muziek

Op 11 mei vindt in de Oude Kerk een diner en benefietconcert plaats ter gelegenheid van de feestelijke ingebruikname van het orgel. Er zijn honderd tafels beschikbaar, die aan particulieren en bedrijven worden verkocht. Als particulier kun je voor 5000 euro een tafel reserveren voor acht personen, voor 625 euro een stoel. Een bedrijf telt voor zo’n tafel 10.000 euro neer. De opbrengst gaat naar een nieuw muziekfonds, waarmee musici kunnen worden betaald om in de Oude Kerk muziek te componeren op het orgel en concerten te geven. Tegelijkertijd wordt met de opbrengst een hele dag vol concerten gefinancierd. Het orgel klinkt op zondag 12 mei van 6 uur in de ochtend tot 1 uur in de nacht voor iedereen.

Jacqueline Grandjean, directeur van museum De Oude Kerk: „We hebben het project ”Playing the Cathedral” opgezet, onder leiding van organist Jacob Lekkerkerker. Dit is een muziekserie waarbij een jonge generatie musici de opdracht krijgt om nieuw werk te maken op het orgel. Gedachte is dat je niet alleen het orgel bespeelt, maar ook de ruimte van de kathedraal, als extra instrument. De muziek van de toekomst in de Oude Kerk is daarom ”ruimtelijke muziek”: een methode van samenspel met de akoestiek van de kerkruimte, waarbij we ons niet laten beperken door genres of stijlen. Zo zullen op 11 en 12 mei Philipp Glass en Nicolas Jaar optreden, maar bijvoorbeeld ook Leo van Doeselaar met klassieke werken. Onze ambitie is het orgel inclusief te verbinden met de dag van vandaag, zonder zijn rijke verleden uit het oog te verliezen.”

Waar andere stadskerken series klassieke orgelconcerten programmeren, kiest de Oude Kerk een andere route. Vraag is wel of er met de nieuwe programmering ruimte blijft voor series orgelconcerten met goede, stevige historische literatuur. Wordt de kerk van Sweelinck, Vogel en Feike Asma met haar schitterende historische barokorgel vooral het domein van moderne muziek en geluidskunstenaars? Grandjean: „We sluiten met deze koers andere genres en klassieke componisten zeker niet uit. Met onze nieuwe lijn onderscheidt de Oude Kerk zich wel van andere kerken. Ik vind het belangrijk dat je niet hetzelfde gaat doen als wat in veel andere kerken al gebeurt. Wij denken dat er organisten, musici en componisten zijn die zich in de ruimtelijke muziek kunnen vinden. Bovendien is de Oude Kerk nog steeds een levendig godshuis. Elke zondag worden hier een preek en een vesper gehouden en wordt het orgel bespeeld door niet de minste organisten. Ook dat zijn belangrijke momenten in de week. Het mooie van deze kerk is de ontmoetingsplek. Is er een expositie over het hiernamaals, dan sluit de predikant er graag bij aan in de dienst. Het wonder van de Oude Kerk is dat schijnbare uitersten hier allemaal samenkomen.”

Lees ook in Digibron:

Orgel Oude Kerk A’dam bouwkundig opgeleverd (Reformatorisch Dagblad, 06-10-2018)

Restauratie orgel Oude Kerk Amsterdam eindelijk van start (Reformatorisch Dagblad, 14-09-2015)

Orgel Oude Kerk A’dam moet nog steeds wachten (Reformatorisch Dagblad, 13-09-2014)

„Restauratie orgel Oude Kerk A’dam dichtbij” (Reformatorisch Dagblad, 01-03-2014)

Orgel Oude Kerk wacht op geld (Reformatorisch Dagblad, 15-04-2010)

Laatste loodjes wegen het raarst - Vragen stapelen zich op rond aanpak orgel Oude Kerk Amsterdam (Reformatorisch Dagblad, 15-05-2006)

Nieuwe strubbelingen in de Oude Kerk - Leusder orgelmaker Henk van Eeken neemt bedrijfsactiviteiten van firma Blank over (Reformatorisch Dagblad, 08-09-1995)

Het voortdurende stilzwijgen in de Oude Kerk - Ook Müller had niet altijd die ontwijfelbare kwaliteiten die hem nu worden toegedicht (Reformatorisch Dagblad, 28-02-1992)

Witte en het orgel in de Oude kerk - Amsterdamse kerkstichting wil huidige klankbeeld ongewijzigd handhaven (Reformatorisch Dagblad, 29-04-1988)

Perikelen op orgelbalkon in Oude Kerk - De stand van zaken rond restauratie hoofdorgel van de Oude kerk te Amsterdam (Reformatorisch Dagblad, 08-01-1988)