Weinig zinvolle vragen, maar ze dringen zich wel op als je ziet wat er in 1944 misging. Het optreden van de Britse veldmaarschalk speelde daarin een grote rol, dat wordt wel duidelijk uit ”1944. Verstoorde verwachtingen”, het nieuwe deel uit de serie ”Leven in bezet Nederland” van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). Daarbij kan echter ook de vraag gesteld worden waarom anderen hem zijn gang lieten gaan. Zeker, het geduld van opperbevelhebber Eisenhower raakte een keer op en hij beval Montgomery om nu eindelijk eens werk te maken van een vrije toegang tot de haven van Antwerpen, die de geallieerden voor hun bevoorrading broodnodig hadden. Maar dat was te laat.

Het is achteraf natuurlijk gemakkelijk praten. Maar toch, de auteurs draaien er niet omheen, „ambities, competentiestrijd en ijdelheid” van bevelhebbers deden zich gelden, Montgomery nam verkeerde besluiten, en: „Fouten toegeven paste niet bij hem. In een latere terugblik hield hij vol dat Market Garden „voor negentig procent” succesvol was geweest. Ook al had de reusachtige geallieerde inspanning geen ander resultaat opgeleverd dan een smalle strook bevrijd gebied van de Belgische grens tot in de Betuwe, een uitstulping in het front zonder enig strategisch belang. Zelfs in de weken na het debacle bleef hij star vasthouden aan zijn idee dat een snelle doorstoot naar het Ruhrgebied nog altijd binnen bereik lag en ook prioriteit verdiende.”

Op cruciale momenten ging het mis bij de bevrijding van Nederland. Montgomery had de verovering van Antwerpen en het Westerscheldegebied grondiger moeten aanpakken, want haperende bevoorrading was het grootste manco in de snelle geallieerde opmars.

Er ontstond een ireëel optimisme over een doorstoot door het rivierengebied richting Duitsland. Montgomery schatte de Duitse gevechtskracht verkeerd in – weten we achteraf.

Eerst even een adempauze voor hergroepering en bevoorrading… Maar juist daar ging het mis. Op maandag 4 september was het nog mogelijk vanuit Antwerpen vlot door te stoten naar Bergen op Zoom. Daarmee zouden de geallieerden de Duitsers in Zeeuws-Vlaanderen en op Zuid-Beveland en Walcheren in de tang genomen hebben. Maar dat deden ze niet. Ze gaven de Duitsers de gelegenheid zich terug te trekken en strategische posities in te nemen. En daarmee verzwakten de geallieerden al hun operaties van de volgende weken. Veelbetekenend tussenkopje: „De triomftocht is ten einde.” Een fout die Nederland onnoemelijk veel leed bezorgde.

De auteurs typeren operatie Market Garden als ”een haastklus” – weer zo’n tussenkop. De afloop is bekend. Zuid-Nederland werd moeizaam veroverd, het noorden moest een winter wachten. ”Verstoorde verwachtingen”, zegt de ondertitel van het boek.

Het is met vaart geschreven en rijk geïllustreerd. Een toegankelijk overzicht van de gebeurtenissen die de Nederlanders 75 jaar geleden bezighielden. Het gaat dan niet alleen over de bevrijding, want die begon pas kort voor het laatste kwartaal. Het hart van Nijmegen was al grotendeels verwoest vóórdat de grondtroepen kwamen, en daarmee –met het bombardement uit februari– begint het boek. Er vielen ongeveer evenveel doden als in mei 1940 in Rotterdam, maar in Nijmegen waren het de vrienden die de verwoesting brachten.

Verzetsdaden worden verhaald, en het gaat over onderduik, razzia’s, concentratiekampen. En Nederland snakte naar de bevrijding.

Typerend zijn de krachtige slotzinnen waarmee de paragrafen worden afgesloten. „Het was gelukt – een van de brutaalste en grootste overvallen uit de bezettingsgeschiedenis.” Maar ook: „En zo kon het soms helemaal misgaan.” Voor het vuurpeloton: „Twee van zijn lotgenoten ondersteunden hem. Van der Veen wilde zijn laatste momenten rechtop ondergaan.”

Hartje Hongerwinter: „De vorige jaarwisseling was een hoopvolle geweest – de nieuwe kondigde een acute crisis aan.” Nederland ging er diep door voordat het van het Duitse juk werd verlost.

Boekgegevens

1944. Verstoorde verwachtingen, Jan van Oudheusden & Erik Schumacher, onder redactie van het NIOD; uitg. Spectrum; 253 pag.; € 24,99.