Vorige week werd in Brussel de jaarlijkse EU-Chinatop gehouden. De belangrijkste nieuwe ontwikkeling in de relatie tussen China en de EU had echter al een paar weken eerder plaatsgevonden. In de aanloop naar de top was er in Parijs een ontmoeting tussen de Chinese president Xi Jinping, Emmanuel Macron, Angela Merkel en Jean-Claude Juncker. Hiermee lieten Frankrijk, Duitsland en de Europese Commissie zien dat zij drieën namens de EU de toon willen zetten in de betrekkingen met China. En door zijn aanwezigheid liet Xi zien dat China deze drie partijen inderdaad als de centrale gesprekspartners aan Europese zijde ziet.

Speelveld

Deze ontwikkeling is belangrijk omdat de Europese Unie de enige hoop is voor Europa om niet het speelveld te worden van grote mogendheden. De opkomst van China heeft de geopolitieke positie van Europa fundamenteel veranderd. Tot nu was de NAVO het voornaamste middel voor Europa om veilig en tot op zekere hoogte autonoom te blijven. In de oude situatie was Rusland de belangrijkste bedreiging en was ondergeschiktheid aan de VS op veiligheidsgebied voor Europa een acceptabele prijs voor de Amerikaanse bescherming. Tegen de nieuwe uitdagingen die voortkomen uit China’s opkomst is de NAVO, als militair bondgenootschap, echter geen effectief instrument.

Aan de ene kant oefent China zijn invloed in Europa voornamelijk via economische middelen uit. Voor de meeste EU-lidstaten is China in korte tijd een onmisbare handels- en investeringspartner geworden. China stelt politieke voorwaarden aan economische samenwerking. De meest expliciete voorwaarden zijn: geen diplomatieke steun voor Taiwan en geen inmengingen wat betreft de autonome regio Xinjiang, Tibet, Hong Kong en mensenrechten in China. Daarnaast verwacht China echter in toenemende mate van zijn economische partners dat ze ook in algemene zin niets doen wat schadelijk is voor China’s belangen. Die lopen uiteen van toegang tot de Europese markt met Chinese investeringen tot afzijdigheid bij veiligheidskwesties in Azië.

5G-netwerk

Aan de andere kant vechten de VS en China hun onderlinge geopolitieke rivaliteit hoofdzakelijk uit met economische middelen, en steeds vaker via Europa. Zo waarschuwden de VS dat zij op het gebied van de inlichtingendiensten minder met de Duitsers zullen samenwerken, als dezen het Chinese telecombedrijf Huawei een rol laten spelen in het opzetten van het nieuwe 5G-netwerk. Ook Europese bedrijven voelen de druk uit de VS toenemen. De Amerikaanse regering probeert vooral de samenwerking tussen de Europese en Chinese bedrijven op het gebied van technologie te ondermijnen. Door de hoge mate van integratie tussen de Chinese en Europese economieën zal dit Amerikaanse beleid aan Europese zijde tot grote schade leiden.

De NAVO is een militair instrument dat tegen Rusland gericht is. Maar om China’s groeiende invloed tegen te gaan of om te voorkomen dat Europa het toneel wordt van Amerikaans-Chinese geopolitieke rivaliteit is de NAVO van weinig waarde. Het is bovendien niet zeker dat de NAVO in de toekomst haar traditionele rol in het machtsevenwicht tussen Europa en Rusland zal blijven vervullen. Naarmate de mondiale invloed van China groter wordt, neemt de kans toe dat de VS toenadering zullen zoeken tot Moskou om sterker te staan tegenover Peking. In dat geval zullen de Amerikanen de NAVO mogelijk willen heroriënteren tot een bondgenootschap gericht tegen China in plaats van tegen Rusland.

Aantrekkingskracht

Door de opkomst van China breekt een nieuwe fase aan in het bestaan van de Europese Unie. Voor het eerst heeft de EU een duidelijke geopolitieke rol te vervullen, die niet aan de NAVO kan worden uitbesteed. Zelfs de grootste EU-lidstaten kunnen de economische aantrekkingskracht van China niet weerstaan. China is de belangrijkste handelspartner en exportbestemming van Duitsland. En onlangs verkocht Airbus 300 passagiersvliegtuigen aan China, op hetzelfde moment dat Macron verklaarde dat Europa niet meer naïef moet zijn over China. In de afgelopen weken heeft China met Italië en Luxemburg bilaterale verdragen gesloten over de Nieuwe Zijderoute. Enkele dagen geleden werd bekend dat Griekenland lid wordt van ”16+1”, het platform voor samenwerking tussen China en de Centraal- en Oost-Europese landen. Het vermogen van China om naar believen de EU te passeren door op belangrijke onderwerpen met afzonderlijke lidstaten te onderhandelen, of door een grote subgroep binnen de Unie afzonderlijk aan te spreken, verzwakt het vermogen van de Europese Unie om geopolitiek effectief zijn.

Gezamenlijk leiderschap wat betreft Europa’s geopolitieke positionering door Duitsland, Frankrijk en de Europese Commissie is, gezien de traditionele verdeeldheid in Europa, waarschijnlijk de enige manier om te voorkomen dat wij overgeleverd raken aan de belangen van en onderlinge conflicten tussen de Verenigde Staten, Rusland en China. De eerste stappen zijn al gezet. Er was in de afgelopen tijd ook al een hoge mate van coördinatie tussen Berlijn, Brussel en Parijs over een nieuw Europees kader voor de toetsing van buitenlandse overnames. Dat initiatief was met name door zorgen over China ingegeven. Deze nieuwe aanpak richting China kan echter alleen werken als de Europese Commissie, Frankrijk en Duitsland het vertrouwen winnen van de overige lidstaten, omdat hun prominentere rol in de relatie met China in het belang van allen is.

De auteur is senior onderzoeker voor China bij het Instituut Clingendael.