Het gebruik dateert minstens van enkele honderden jaren geleden. Het kan gaan om een gedenksteen boven de ingang van een oud kerkje, zoals in Friesland en Groningen nog wel te zien is. Of om een eerste steen zo’n halve meter boven de grond. Ze zijn er in soorten en maten. Vaak van buiten zichtbaar, soms in het interieur gemetseld.

Zoals in de hal van de kerk van de gereformeerde gemeente in Nederland aan het Stationsplein in Gouda. Ds. A. de Blois legde op 20 juni 1936 de eerste steen; nog geen half jaar later, op 8 december, werd dit kerkgebouw in gebruik genomen. In de kerk van de gereformeerde gemeente in dezelfde stad metselde op zaterdag 20 oktober 2007 ds. G. Clements de eerste steen naast de hoofdingang. En zo zijn er nog veel meer voorbeelden.

Wie over een eerste steen spreekt, zit dus bezijden de waarheid. Vele stenen waren eerder! Beter is om van een gedenksteen te spreken. Het is een ingeslopen gewoonte om de zoveelste de eerste te noemen.

Ds. L. Rijksen (1902-1969), die de gereformeerde gemeente diende in Leiden, Middelburg en Rotterdam-West, was grondlegger van een architectenbureau annex bouwbedrijf. Dat groeide uit tot een onderneming met meer dan honderd werknemers. Toen hij predikant was, zei hij weleens in zijn preken dat een gebouw hoekstenen en steunberen heeft, maar dat ook een ”klezoortje” nuttig is. Een klezoortje, een driekwart, een halve of een kwart baksteen. Onooglijk. De predikant bracht dat dan geestelijk over.

Wie legt er doorgaans zo’n steen aan een kerkgebouw? Een predikant, consulent, of ouderling. Soms een kind. In Goes werd een kerk gebouwd voor de oud gereformeerde gemeente. De eerste steen werd gelegd op 5 februari 1889. Ds. Cornelis Groeneweg (1838-1921) liet zijn jongste zoontje, de achtjarige Dirk, deze handeling verrichten.

Vele jaren later staat er een man van middelbare leeftijd voor het kerkje. Hij bekijkt aandachtig de steen. Als hem gevraagd wordt vanwaar deze interesse, antwoordt hij dat hij die Dirk van toen is. Maar ook dat hij het goede spoor heeft verlaten: hij is kermisexploitant.

Het kan ook anders. In Zoetermeer was de gereformeerde gemeente uit haar kerkgebouw gegroeid. Een nieuwe kerk verrees. Daarvan werd de eerste steen gelegd op 7 september 1955. Door wie? Door een kleinzoon van ouderling Martinus Karens, naamgenoot van zijn opa. Deze Martin was negen jaar toen hij deze taak verrichtte.

Niet zonder slag of stoot; in een ledenvergadering was er één lid op tegen en wel omdat hij opperde: „Als die jongen ouder wordt en de wereld ingaat, dan zitten wij met die naam op ons kerkgebouw!”

De steen is na het verlaten van deze kerk ingemetseld in de hal van de op 23 mei 1980 in gebruik genomen Vredekerk. En die jongen? Is hij de wereld ingegaan? Nee… hij heeft van 1994 tot 2018 de gereformeerde gemeente te Werkendam als predikant gediend en is nu emeritus.