Hoor, de föhn waait door de Alpen
Het voorjaar en de herfst bieden in Nederland geregeld onstuimig weer. Vooral de westerstormen zijn berucht. Maar we zijn niet het enige land waar seizoensgebonden stormen en winden voorkomen. En waarom zouden die jaarlijks terugkerende fenomenen niet gewoon een mooie naam mogen krijgen?
Imco Lanting
Mistral
De Romeinen waren onder de indruk van de koude wind die in hun tijd al een bekend verschijnsel was in Zuid-Frankrijk en noemden hem magistralis (meesterlijk). De wind bereikt in het Rhônedal snelheden tot boven de 100, en hogerop zelfs 250 kilometer per uur.
Waar mensen vroeger in het duister tastten over de oorzaak, is nu bekend dat de mistral in de winter en het voorjaar ontstaat door een koude noordwestenwind uit de poolstreken. Die wind wordt als het ware naar de Golf van Genua gezogen, waar door opstijgende warme lucht boven het water een krachtig lagedrukgebied is ontstaan. De grote verschillen in luchtdruk veroorzaken de harde wind die, samengeperst tussen de bergwanden in het Rhônedal, tot ongekende snelheden toeneemt. Er zijn windsnelheden gemeten tot boven de 300 kilometer per uur.
In de Franse weerberichten is de mistral een vast ingrediënt, omdat de kans op ongelukken aanzienlijk is. Op zee zijn golven tot 10 meter hoog geen uitzondering, en de rivierscheepvaart ligt tijdens een mistral nagenoeg stil.
Tramontana
De tramontana is een broertje van de mistral maar waait in de bocht tussen Zuid-Frankrijk en Noord-Spanje. Ook hier is koude lucht uit het noordwesten die door de warme lucht boven de Middellandse Zee wordt aangetrokken, de oorzaak. Tussen de Pyreneeën en het zuidelijke Centraal Massief in Frankrijk neemt de wind in snelheid toe, wat geregeld tot zware stormen leidt.
Ondanks de mooie naam (die komt van het Latijnse ”transmontanus” ofwel ”over de bergen”) is het een verraderlijke wind. Zelfs al blijft de tramontana beperkt tot een briesje, dan werkt de vaak dagenlang aanhoudende wind velen flink op de zenuwen.
De Nederlandse Annemiek van der Laan (60) woont in het noordoosten van Spanje. Ze deed haar eerste ervaring met de tramontana op toen ze met haar twee honden in de auto naar huis reed. „De hemel kleurde in no time van grijs in donkergroen en iets sinisters deed de olijfbomen buigen tot ze bijna braken. De honden begonnen te huilen, de oren plat in de nek. De oudste rende bij het uitstappen weg. Ik vond haar pas ’s avonds terug, bang en verward. In huis klapperden ramen en deuren angstaanjagend, de stroom viel uit en de zee, vlak voor mijn huis, leek wel razend.
Om mijn hoofd leek een ijzeren band met harde hand aangedraaid te worden, zo benauwend was het. Drie dagen later was het voorbij en pas toen durfden de honden weer naar buiten. Later hoorde ik dat de tramontana door de inwoners van het noordoosten van Spanje gevreesd en gehaat wordt. Veel mensen krijgen er hoofdpijn en depressies van.”
Middellandse Zeestormen
Op het zuidelijkste puntje van Spanje, bij de Straat van Gibraltar, kun je Afrika bijna aanraken. Het spookt geregeld in deze nauwe doorgang tussen de Middellandse Zee en de Atlantische Oceaan, met in Zuid-Spanje de Sierra Nevada en in Noord-Afrika het Atlasgebergte als aanjagers. Als de warme stormwind van oost naar west waait, heet hij ”levant” en dat voelen vooral bewoners en vakantiegangers aan de Costa de la Luz, tussen Tarifa en Cadiz.
De wind van de oceaan naar de Middellandse Zee heet ”poniente” en daar krijgt vooral de Costa del Sol de klappen van mee. Het zijn beide intense winden die vooral in de zomer voorkomen, tot windkracht 8 toenemen en dagenlang kunnen aanhouden.
Ook andere delen van de Middellandse Zee hebben te maken met bijzondere windfenomenen. Zo is de koude cyclonische gregale, die in het najaar en ’s winters vanuit het noordoosten langs de zuidkust van het eiland Malta scheert, berucht bij de scheepvaart. In vroegere tijden heette de wind euroclydon – letterlijk ”oost-noord” in het Grieks. Waarschijnlijk was het deze wind waardoor de apostel Paulus –die toen onderweg was naar Rome– voor de zuidkust van Malta schipbreuk leed, zoals beschreven in Handelingen 27.
Vanuit het zuiden waaien de warme sirocco en ostro over de Middellandse Zee, die nogal eens zand vanuit de Sahara meevoeren en in Zuid-Europese landen –en heel af en toe zelfs in Nederland– tot ‘rode regen’ leiden.
Föhn
De föhn kennen we vooral als haardroger, maar het is ook een warme, droge valwind die veel voorkomt aan de noordkant van de Alpen. Hij ontstaat doordat de wind vanuit het zuiden door de bergen wordt gedwongen te stijgen en daardoor afkoelt. Koudere lucht kan minder water vasthouden, dus gaat het regenen. Tegelijkertijd vindt er condensatie plaats waarbij warmte vrijkomt.
Aan de noordkant stroomt de lucht langs de bergwanden het dal in en warmt sterker op vanwege de ontstane condensatiewarmte. Ziehier het föhneffect. En hoewel het heerlijk klinkt, bezorgt die snelle temperatuurs- en luchtdrukverandering veel mensen hoofd- en spierpijnklachten.
Chinook
Het fenomeen van de warme valwind is niet voorbehouden aan de Alpen. Noord-Amerika, nauwkeuriger: de prairie ten oosten van de Rocky Mountains, kent exact hetzelfde verschijnsel, maar daar heet hij de chinook. Het woord verwijst naar de indianenstammen die leven in het noordwesten van de Verenigde Staten.
De Nederlanders Harry (54) en Anja (49) Houkes wonen in de Canadese provincie Alberta en weten uit ervaring hoe de chinook voelt. Harry: „Laatst was het bij vertrek uit mijn woonplaats naar Calgary –zo’n 2 uur rijden– min 18 graden. Ik was net onderweg toen het ineens begon te waaien en de thermometer omhoogschoot. Even later was het 1 graad boven nul. Een andere keer, we waren op weg naar familie, was het min 15 toen ineens alle ramen besloegen en het ijs op de auto smolt. Even later vroor het alweer. In onze woonplaats vertellen mensen dat het op een bepaald moment aan de ene kant van het dorp 10 graden boven nul was en aan de andere kant 10 graden onder nul.”
De chinook ontstaat als het koud is op de prairie en de wind uit de richting van de bergen komt. Na het passeren van de bergen heeft de wind op de vlakke prairie vrij spel. Het gevolg: een plotselinge temperatuursstijging, die zo sterk kan zijn dat een dik pak sneeuw binnen een dag volledig smelt. De chinook wordt daarom ook wel sneeuweter genoemd. Zo steeg in de plaats Pincher Creek, vlak bij de familie Houkes, in 1962 de temperatuur binnen één uur van min 19 naar 22 graden Celsius boven nul, 41 graden verschil.
Het record van het grootste geregistreerde temperatuurverschil in 24 uur tijd staat op naam van het stadje Loma in Montana (VS). Daar dreef de chinook in januari 1972 de temperatuur op van min 48 naar 9 graden Celsius boven nul – een stijging van 57 graden. In Spearfish, South Dakota, droegen mensen in januari 1943 dikke jassen want het vroor 20 graden. De chinook begon te waaien en twee minuten later was de temperatuur 27 graden hoger, de sterkste stijging in de kortste tijd ooit. Een halfuur later vroor het alweer 20 graden.
Warme valwinden komen op meer plekken voor en heten overal anders: in Israël (sharav), Arabische landen (khamsin), Argentinië (zonda) en in Chili (puelche).
Simoom
Een van de gevaarlijkste windfenomenen is de simoom, die geregeld woestijngebieden in het Midden-Oosten teistert; de naam betekent niet voor niets ”vergiftigen”. De ultradroge storm –met soms minder dan 10 procent luchtvochtigheid– gaat gepaard met een extreme temperatuursstijging, tot boven de 50 graden Celsius, en veroorzaakt vaak verblindende stofwolken. De grootste risico’s die mensen lopen zijn een zonnesteek en uitdroging.
Een indrukwekkend optreden van zo’n simoom speelde zich af in de buurt van de Amerikaanse stad Los Angeles in juni 1859. Dat is tegelijk de enige geregistreerde simoom in de VS. Het was die bewuste dag een aangename 24 graden toen er plotseling een superhete, harde wind opstak die de temperatuur binnen een uur opjoeg naar een ondraaglijke 56 graden. In overheidsnotities over de gebeurtenis valt te lezen dat vee ter plekke stierf van de hitte en dat fruit verrot uit de bomen viel. Ook groentetuinen werden vernietigd. Een visser die niet op tijd kon wegkomen, verbrandde zijn armen en gezicht volledig, alsof hij in een oven had gezeten.
De hete storm hield drie uur aan en aan het einde van de middag was de temperatuur weer gedaald naar de normale 25 graden. Ook al zetten bepaalde wetenschappers vraagtekens bij dit specifieke verhaal, destijds opgetekend door een lokale historicus, de beschrijving van wat een simoom behelst, is accuraat.
