Hoe houdt China zijn bevolking onder de duim? Het antwoord op die vraag is opvallend genoeg dicht bij huis te vinden: in het vroegere Oost-Duitsland.

Bij het museum van de grensovergang Marienborn, tussen het vroegere West- en Oost-Duitsland, was afgelopen jaar een wisselexpositie te zien over vormen van politieke onderdrukking in Oost-Duitsland. De tentoonstelling maakte duidelijk dat die onderdrukking zeer ver ging. Gezinnen werden uit elkaar gerukt. Zelfs jonge kinderen belandden achter de tralies.

Hoe kwamen de Duitsers zo ver dat zij hun volksgenoten met ijzeren vuist gingen regeren? Afgezien van de communistische ideologie wijzen de samenstellers van de expositie erop dat veel uitvoerenden binnen de Oost-Duitse geheime dienst in de Naziperiode de kneepjes van het vak geleerd hadden. Technieken van de Gestapo werden moeiteloos overgezet naar de communistische tijd.

Verhalen over Oost-Duitsers die onderdrukt werden, kwamen een halve eeuw geleden slechts mondjesmaat naar buiten. Soms van vluchtelingen, een andere keer doordat politieke dwarsliggers door West-Duitsland werden vrijgekocht of bij een gevangenenruil werden overgedragen.

China

Het is opvallend hoe sterk de Oost-Duitse situatie overeenkomt met China. In het land van president Xi Jinping worden mensen tot achter de voordeur in de gaten gehouden. Letterlijk: diverse mensenrechtenadvocaten hebben er de afgelopen jaren van getuigd dat agenten 24 uur per dag in hun huis bleven om hen in de gaten te houden. In de meeste gevallen verloopt het toezicht echter digitaal. De gangen van de Chinezen worden nagegaan via hun mobiele telefoons of via speciale camera’s op straat. Die kunnen via gezichtsherkenning iedereen in de gaten houden.

Dat het Chinese cameratoezicht geen science fiction is, demonstreerde BBC-journalist John Sudworth in 2017. Hij kreeg een rondleiding in een ruimte van waaruit het toezicht werd aangestuurd. Toen hij zich vervolgens op een willekeurige plek in de stad liet afzetten, werd hij meteen gelokaliseerd en herkend door de camera’s. Bovendien stonden politieagenten binnen enkele minuten bij hem – waarmee werd aangetoond hoe snel de Chinezen kunnen reageren.

Dat zowel het achter de voordeur kijken van de Chinezen als het cameratoezicht sterke overeenkomsten met het Oost-Duitse systeem, is niet verwonderlijk. Want waar de Oost-Duitsers hun technieken leerden van de nazi’s en ze vervolgens verfijnden, keken de Chinezen de kunst af van Oost-Duitsers. In de jaren 80 van de vorige eeuw leidde de Stasi –de Oost-Duitse geheime dienst– talloze Chinese vakgenoten op. Na de ondergang van Oost-Duitsland pasten de Chinezen hun kennis toe met behulp van nieuwe technieken. Vooral door de ongekende opmars van computertechnieken zijn de Chinezen steeds fijnmaziger en dwingender gaan opereren.

Praktijklaboratorium

Amnesty International haalde recent aan hoe de Chinese autoriteiten de regio Xinjiang, in het noordwesten van China, gebruiken als een praktijklaboratorium om te testen hoe ze hun burgers zo goed mogelijk onder de duim kunnen houden (zie kader). China probeert volgens Amnesty zijn surveillancetechniek wereldwijd aan de man aan het brengen. Zo lijkt de geschiedenis zich te herhalen: Andere landen leren van China de fijne kneepjes van het vak. En hoewel sommige Chinese technieken misschien op een ethisch verantwoorde manier zijn in te zetten, is waakzaamheid niet overbodig.

Oeigoer kan geen kant op

Wie een Oeigoer is –lid van een islamitische bevolkingsgroep in de Chinese regio Xinjiang– wordt op allerlei manieren gedwongen om zich om te vormen tot Chinese modelburger. Alle 20 miljoen inwoners van Xinjiang zijn geregistreerd, hun bewegingen worden gevolgd en vastgelegd. Overal hangen camera’s met gezichtsherkenning, niet alleen op straat maar ook in restaurants, moskeeën en winkels. Alle telefoons worden afgetapt. Inwoners zijn verplicht DNA af te staan, dat in een databank wordt opgeslagen. Wie zich niet aan de regels houdt, belandt in een heropvoedingskamp, iets dat al tienduizenden Oeigoeren is overkomen.