Beveiliging. Gesloten deuren, videocamera’s. Actuele terreurdreiging of niet, bij de Portugees-Israëlietische synagoge in Amsterdam staat de deur nimmer open. Wat dat betreft is dit monumentale complex een ministukje Israël in Nederland. In de museumwinkel kan een toegangskaartje gekocht worden voor de unieke expositie ”Glans van geest en goed”. Vervolgens wordt de bezoeker persoonlijk naar het hart van deze expositie gebracht, dat zich in de bibliotheek Ets Haim bevindt. Normaal gesproken worden bezoekers hier niet toegelaten, maar omdat verleden jaar de hele collectie van de bibliotheek op de werelderfgoedlijst van de Unesco is geplaatst, heeft het bestuur besloten voor enkele maanden een uitzondering te maken.

De geschiedenis van de Portugees-Israëlietische gemeente is trouwens niet minder uniek dan het monumentale Amsterdamse complex waarin hij reeds sinds eeuwen is gevestigd. De Nederlandse hoofdstad werd voor veel Joden uit Spanje en Portugal in de 16e eeuw een veilig toevluchtsoord. Sefardische Joden, zo genoemd naar het Hebreeuwse woord voor Spanje en Portugal, sefarad, waren in de Zuid- Europese landen niet meer veilig. Ze moesten zich bekeren tot het christendom of werden gedwongen het land te ontvluchtten. Velen kozen voor het laatste.

De grote mate van godsdienstvrijheid in de jonge Republiek, die bij de Unie van Utrecht in 1579 was vastgelegd, maakte Amsterdam tot een aantrekkelijke thuishaven voor de Portugese handelslieden die wensten weer voluit als Joden te leven.

Overigens was Amsterdam met die grote vrijheid destijds uniek in de wereld. Dat in 1675 door Elias Bouwman een immens gebouw zoals de Portugees-Israëlietische synagoge gebouwd kon worden in het hart van de stad, was iets wat in andere Europese landen ondenkbaar was. Niet voor niets werd Amsterdam door de Joden wel het Jeruzalem van het Westen genoemd.

Maar terug naar de expositie. Via de wintersynagoge, nog steeds in gebruik, kom de bezoeker in de tentoonstellingsruimte. Normaal staan hier werktafels met computers tussen de ongeveer 30.000 oude manuscripten, vertelt een medewerkster. Nu zijn de tafels weggehaald en zijn in de vitrines de unieke cultuurschatten van de synagoge te bewonderen.

De expositie belicht vijf thema’s: identiteit, wisselwerking & integratie, internationaliteit, schenkers & opdrachtgevers en sefardische beeldentaal. Oude boeken, thorarollen, zilveren offerschalen. En bij elk object wordt verhaald hoe uniek, bijzonder en waardevol het tentoongestelde is.

Het begint al direct links van de deur. Daar staat een thorarol uit 1400 achter het glas. Het is de oudste complete thorarol die nog in het bezit is van de Portugese gemeente. Hij werd door de eerste rabbijn van de gemeente, Uri ha Levi, aan de gemeente geschonken toen hij op hoogbejaarde leeftijd naar Emden terugkeerde.

In totaal vermeldt de catalogus 75 topstukken. Zoals het besnijdenisregister van Abraham Semach Aboab uit 1716-1757. Omdat veel uit Portugal en Spanje afkomstige Joden onbesneden waren, werd dit verzuim in Nederland goedgemaakt. Velen maakten bezwaar tegen deze ingreep, maar het bestuur van de synagoge trad streng op en duldde geen uitstel. Uit de besnijdenisregisters die zich in Ets Haim bevinden, blijkt dat tot ver in de 18e eeuw oudere jongens en mannen uit Spanje en Portugal werden besneden.

Veel Joden zagen de vervolgingen in Spanje en Portugal als een van de tekenen van de eindtijd. In 1665 openbaarde de kabbalist Sjabtai Tsvi zich in Palestina als de Messias. Toen dat bericht Amsterdam bereikt, raakte de sefardische gemeenschap in grote beroering. Want bij de eindtijd hoort de komst van Messias. Vierentwintig leden van de gemeente schreven in 1666 een begroetingsbrief die zij door middel van boodschappers naar Istanbul verzonden. Toen de boodschappers in Venetië scheep wilden gaan naar Turkije, bereikte hun echter het bericht dat Sjabtai Tsvi zich tot de islam had bekeerd. De boodschappers brachten de brief weer terug naar Amsterdam en nu is hij op de expositie te zien.

Wie denkt dat oecumene iets van de laatste tijd is, moet na een bezoek aan de expositie zijn visie bijstellen. Nummer 25 van de geëxposeerde stukken is een oecumenisch epigram van Caspar Barlaeus onder de titel ”De creatione problemata”, door de befaamde auteur in 1635 geschreven voor zijn vriend Menasse ben Israël. Zijn geschreven woorden: „Dit is de kern van mijn geloof: geloof dit, Menasse: ik zal een zoon van Christus zijn, en gij - een zoon van Abraham” brachten in 1635 een enorme ophef teweeg onder Joden en christenen vanwege de oecumenische gedachte die hierin verwoord werd.

Topstuk van de expositie, zeker wat de afmetingen betreft, is de zogenaamde Kohaniemschaal uit 1693/1694. Op deze zilveren schaal is de voorstelling te zien van de koningin van Scheba die koning Salomo geschenken aanbiedt. De schaal werd in 1694 cadeau gedaan door J. Manuel. De naam doet vermoeden dat Manuel tot de afstammelingen van de Levieten behoorde.

Oranjeklanten zullen zich op de expositie thuis voelen. De sefardiem waren zich immer bewust van het feit dat zij in Nederland een minderheid waren in een overwegend niet-Joodse omgeving. Hun dankbaarheid voor het feit dat zij in vrijheid konden deelnemen aan de samenleving, uitte zich in groot respect voor en solidariteit met de overheid. Zo wordt tot op de dag van vandaag tijdens de wekelijkse eredienst in de synagoge in het Portugees een gebed uitgesproken voor het stadsbestuur en het Koninklijk Huis.

Op de expositie is onder andere een oranje seferdekje uit 1883 te zien. Ter ere van het bezoek van koning Willem III aan de synagoge in 1883 werden een set van ceremonieel textiel voor de teba, de lessenaar, en een dekje voor de thorarol vervaardigd. Sindsdien wordt dit oranjekleurige ensemble rond Koninginnedag en bij koninklijk bezoek gebruikt. De bijzondere band tussen de Joodse gemeenschap en het Huis van Oranje blijkt ook uit het grote aantal gelegenheidsbrochures dat door de gemeente werd uitgegeven. Geboorte, huwelijk, overlijden en tal van jubilea in het Koninklijk Huis werden in woord en geschrift zowel door de sefardische als de Hoogduitse gemeenten vastgelegd en in de synagoge herdacht. Zo is op de expositie een ”Hebreeuwsche treurzang over het schielyk afsterven” van stadhouder Willem IV te zien en een speciaal gebed dat uitgesproken werd bij de geboorte van prinses Beatrix in 1938.

Na het bezoek aan de expositie, die is samengesteld door een aantal studenten van de Universiteit van Amsterdam in het kader van een tentoonstellingspracticum, kunnen geïnteresseerden nog even bij de grote synagoge binnenkijken. Hier hangt het rijke verleden bijna tastbaar tussen de pilaren die het hoge dak torsen. Binnen is het stil. Buiten, achter de ramen, leeft Mokum. Trams knarsen door de straten en in de verte loeit een sirene.

De Esnoga, zoals dit bedehuis door de sefardische Joden zelf wordt genoemd, werd ruim drie eeuwen geleden door Elias Bouwman gebouwd naar het voorbeeld van de grote kerken die de stad toen reeds rijk was. Hoe wonderlijk kan het gaan in de geschiedenis. Tijdens de grote catastrofe, de Tweede Wereldoorlog, bleven het gebouw en het grootste deel van de inboedel gespaard. Volgens geruchten omdat de nazi’s er na de uitroeiing van het Joodse volk een museum in wilden vestigen. Maar het Joodse volk werd niet uitgeroeid. Hitler en zijn trawanten wel en tot op de dag van vandaag leest hier, op deze plaats, een kleine, gedecimeerde gemeente op elke sabbat uit de thora. Alleen dat is eigenlijk al een monument op zich.

N.a.v. ”Glans van geest en goed. De ongekende schatten van de Portugese synagoge”. De expositie is te bezoeken t/m eind augustus, toegangsprijs 7,50 euro. Adres: Mr. Visserplein 3 in Amsterdam. Op zaterdag (sabbat) is de expositie gesloten.