Een bevroren lip, gevoelloze vingers en tenen en een onophoudelijke honger. Het zijn enkele van de ontberingen die Notenboom heeft moeten doorstaan in de bittere kou boven de poolcirkel. Om deze uitdaging aan te gaan, moet je in het bezit zijn van een avontuurlijk gen, vertelt ze.

Onder extreme condities, met temperaturen van wel 42 graden onder nul, heeft ze moeten afzien op de „minst gewaardeerde plek op aarde”, zoals ze de Noordpool noemt in haar vorige maand verschenen boek ”Arctica”. „Het is er koud, guur, donker en niemand kan er wonen.”

Hoe nietig voel je je als mens in de kou en wildernis van de Noordpool?

„Op de Noordpool krijg je een besef van je kleinheid en kwetsbaarheid. Je wordt keihard op jezelf teruggeworpen. Het gaat puur om overleven. Waar je mee bezig bent, is eten, drinken, jezelf warm houden en het maken van een veilig onderkomen. Je vergeet verder alles: verjaardagen, pincodes en hypotheken.

Het klinkt misschien tegenstrijdig, want er is weinig wat er groeit en bloeit, maar de Noordpool leeft. Zij leeft in die zin dat het ijs beweegt. Het kraakt, scheurt en tiert. IJsplaten schuiven over elkaar heen. Als je dat meemaakt, voel je je nietigheid. In zo’n landschap –tussen al die natuurkrachten– moet je zien te overleven. Het gevoel dat de mens de natuur wel zal controleren, raak je daar helemaal kwijt. Superfascinerend.”

Wat is de schoonheid van Arctica?

„Er is geen geur, geen geluid en geen kleur. Wel heb je veel variaties in wit. De schoonheid zit hem ook in het samenspel van wind, water en ijs. En verder de ongereptheid: er is geen enkel spoor van het menselijk bestaan te vinden.”

Uw boek –een biografie– gaat niet over een persoon, maar over een gebied groter dan Europa.

„Ik wil de Noordpool een stem geven. Een biografie geeft mij de kans om het gebied in al zijn facetten te beschrijven; en dat met eigen anekdotes, geschiedenisverhalen en de laatste inzichten van de wetenschap. Het is voor mij een eerbetoon aan de plaats waar ik enorm van hou en waar ik graag ben. En ook de plek die ik helaas steeds sneller en harder zie afsmelten door klimaatverandering.”

U wilt afrekenen met nonsens en fabels. Welke bijvoorbeeld?

„Dat je als je op Spitsbergen bent geweest de Noordpool hebt bezocht. Dat stellen alleen amateurs. Verder vind ik het nonsens dat we de Noordpool moeten ontginnen. Waarom oneindig naar nieuwe olie- en gasbronnen zoeken?

En een fabel is het dat de Noordpool een slachtoffer zou zijn van klimaatverandering. Precies het tegenovergestelde is waar: het is juist een drijvende kracht achter klimaatverandering. Doordat het koelende effect van het ijs wegvalt.”

In het voorwoord –een liefdesbrief aan de Noordpool– schrijft u dat er nog al wat emoties kwamen kijken bij de totstandkoming van het boek. Welke?

„Ik werd met name bij het laatste hoofdstuk over klimaatverandering verdrietig. Als mensheid blijken we niet in staat om in actie te komen. Terwijl wetenschappers aangeven dat we zo weinig tijd hebben. Het lijkt een hopeloze zaak. De CO2-concentratie is nog nooit zo hoog geweest. De opwarming beperken tot 1,5 graad wordt een kansloze missie.

Mijn conclusie: voor sommige gebieden, zoals Arctica, komt actie sowieso te laat. Het zou mooi zijn als de verdwijning van de Noordpool als wake-upcall dient, zodat we niet ook nog andere gebieden verliezen. We moeten de regenwouden in het Amazonegebied en de taigabossen in Canada beschermen. Ze zijn essentieel voor de opname van CO2.”

De Noordpool noemt u de airconditioning van de wereld.

„Klopt. Het ijs zorgt voor de essentiële koeling van onze planeet. Hoe dat zit? Dat heeft te maken met het witte oppervlak van het ijs. Tachtig procent van de zonnestralen die op ijs vallen, wordt onmiddellijk weer teruggekaatst de atmosfeer in, het albedo-effect. Terwijl een donkerder oppervlakte –zoals zee of land– de straling én de warmte absorbeert. Dankzij het ijs op de Noord- en de Zuidpool is de gemiddelde temperatuur op aarde zo’n 16 graden.

Daarbij heb je twee andere aspecten die voor koeling zorgen: wind en oceaanstromen. Koele lucht van de polen komt in beweging richting de evenaar. Zo vermengen warme en koude lagen zich.

De kou rond de Noordpool heeft ook een belangrijke rol in oceaanstromen. Koud, dicht, zout water is zwaarder dan warmer water. Voor Groenland zinkt koud water naar de bodem van de oceaan en stroomt het richting de evenaar, waar het weer omhoog komt. Warmer water gaat bovenlangs naar het noorden.”

Wat gebeurt er door klimaatverandering?

„Minder ijs betekent meer donker –haast zwart– zeewater, wat ervoor zorgt dat meer zonlicht en warmte worden geabsorbeerd. Het warmere oceaanwater versnelt de afsmelting van het ijs weer.

De grootst merkbare impact heeft de veranderende straalstroom (zeer sterke wind op zo’n 10 kilometer hoogte, MK). Door een warmere Noordpool wordt de straalstroom trager en gaat-ie slingeren. Dat heeft invloed op het weer en kan allerlei extremen met zich meebrengen. Bijvoorbeeld sneeuw in Florida. Of Kerst op Groenland met een temperatuur die 21 graden hoger ligt dan normaal. Dat kwam al een paar keer voor.”

U hebt op de Noordpool klimaatverandering in actie gezien. Heeft u voorbeelden?

„Het meest spraakmakend is misschien wel het drijven van het ijs. Tijdens de laatste expeditie, in 2017, zochten we ons een breuk naar de Noordpool. Want we dreven 20 tot 30 kilometer per dag. Eens legden we in 10 minuten ongemerkt 8 kilometer af. Dat is in schril contrast met 2007. Toen sliepen we een hele nacht op de geografische Noordpool. Het ijs was dik en stabiel. Snel drijvend ijs betekent dat het ijs vooral eenjarig en dun is.

Andere voorbeelden: we zagen meer open water en moesten de laatste expedities frequenter afstanden zwemmend afleggen. Ook werden we regelmatig overvallen door zwaar weer. Zoals sneeuw en mist. Terwijl de polen net als woestijnen bekendstaan als hogedrukgebied: rustig en stabiel. Dat is dus niet meer zo.

Met eigen ogen zag ik dat veel fjorden in het poolgebied ijsvrij zijn. Dat betekent dat gletsjers niet meer worden omgeven en tegengehouden door zeeijs. Gletsjers komen daardoor veel meer in aanraking met water. Daardoor smelten, eroderen en breken ze sneller.”

Wat stelt de „arctische dodenspiraal” voor?

„Een bekende grafiek op basis van ijsmetingen van wetenschappers (zie graphic, MK). Het toont het geschatte volume van het zeeijs op de Noordpool, weergegeven als spiraal. De lijntjes komen steeds dichter bij nul. We komen angstaanjagend dicht bij een Noordpool zonder ijs.”

Wat is een Noordpool zonder ijs?

„Niets. Daar moet ik niet aan denken. Dat zou enorme problemen opleveren voor diverse diersoorten. Een ijsbeer overleeft nog zonder ijs, maar een walrus kan geen kant op.”

U organiseerde drie expedities met topmensen naar Spitsbergen. Hebben die reizen een negatieve of positieve impact op het klimaat?

„De bestuurders namen het vliegtuig. Maar dat vloog waarschijnlijk toch al. Het schip dat naar Spitsbergen gaat, moet volgens de wet groene diesel gebruiken. Alles bij elkaar denk ik dat de reizen een positieve impact hebben. De meeste CEO’s komen betoverd terug. Ze willen zich actiever gaan zetten voor een beter klimaat.”

Zou u iedereen willen trakteren op een trip naar de Noordpool?

Lachend: „Nou nee, maar weinig mensen kunnen dat fysiek aan. En al zouden ze het kunnen, dan zullen ze zich daar lamlendig voelen. Je kunt er niet even schuilen in een cafeetje onder het genot van een warm bakje koffie.

Het zou wel mooi zijn als meer mensen zouden zien wat we op het punt staan te verliezen: de Noordpool. Ik merk dat mensen juist op de ongereptheid, schoonheid en zuiverheid van de poolwereld reageren. Als je dat ziet, kom je in actie.”

Arctica, Bernice Notenboom; uitg. Prometheus, Amsterdam, 2018; ISBN 978 90 446 3571 3; 344 blz.; € 24,99.

Bernice Notenboom

Bernice Notenboom (56) is poolreizigster, filmmaakster en klimaatjournalist. Ze stond drie keer (in 2007, 2014 en 2017) op de geografische Noordpool. In 2009 beklom ze de Mount Everest. Ze leidde drie expedities naar Spitsbergen (2016-2018) met ruim honderd bestuurders van grote Nederlandse ondernemingen. Met haar documentaire ”Seablind” (2016) heeft ze de scheepvaartwereld wakker geschud wat betreft de effecten van roetuitstoot op Arctica. Haar boek ”Tegenpolen” (2011) werd genomineerd voor de Bob den Uyl Prijs. In 2016 stond ze op de derde plek van de Duurzame 100 (in 2018 op 14).