Filips II (1527-1598) leefde in een veelbewogen eeuw waarin bijzondere gebeurtenissen en veranderingen plaatshadden. In de zestiende eeuw kwamen het protestantisme en het humanisme op. Het was de eeuw van Luther, Calvijn en Erasmus en van de snelle verspreiding van godsdienstige publicaties als gevolg van de boekdrukkunst.

In de 16e eeuw ontstond ook een machtige tegenbeweging: de Contrareformatie. Het Concilie van Trente leidde ertoe dat de rooms-katholieke godsdienst letterlijk te vuur en te zwaard (de inquisitie) werd verdedigd.Wereldlijke machthebbers werden alleen erkend als ze door de paus waren ingezegend. Weigerde je aan de leiband van de paus te lopen, dan werd je geëxcommuniceerd. Dat overkwam koningin Elisabeth I van Engeland en zo ontstond in Engeland de Anglicaanse Kerk.

In het gebied rond de Middellandse Zee was Filips II lange tijd in oorlog met de Ottomanen (Turken), die daar hun kalifaatsideeën, met de islam als godsdienst, trachtten te verwezenlijken. Filips II heeft alles op alles gezet om vanuit Madrid een ”Heilig Rooms Wereldrijk” te vestigen en in stand te houden. Niet alleen via het voeren van godsdienstoorlogen, maar ook als koloniaal machthebber en door het aangaan van huwelijken.

Politieke overwegingen

Filips II is viermaal getrouwd geweest, steeds uit politieke overwegingen, wat overigens normaal was in die tijd.

● In 1543 trouwde de 16-jarige Filips met de even oude Portugese prinses Maria Manuela, die een dochter was van zijn tante. Uit dit huwelijk werd in 1545 Don Carlos geboren, een kind dat minder begaafd bleek te zijn (hij leed aan waanzin en razernij). Zijn moeder heeft hij nooit gekend, want die stierf enkele dagen na zijn geboorte aan kraamvrouwenkoorts.

● In 1554 trouwde de 27-jarige Filips met de 40 jaar oude Mary Tudor, de rooms-katholieke koningin van Engeland. Het huwelijk werd gesloten toen Filips op weg was naar de Nederlanden, waar zijn vader Karel V hem verwachtte. Vastgelegd werd dat een zoon uit dit huwelijk later koning van Engeland en van de Nederlanden zou zijn. Het huwelijk bleef echter kinderloos – Mary Tudor (”Bloody Mary”) stierf in 1558.

● Tevergeefs probeerde Filips met de recalcitrante halfzuster van ”Bloody Mary”, Elisabeth I van Engeland, te trouwen. Zijn derde vrouw werd de 14-jarige dochter van de Franse koning Hendrik II en Catharina de Medici. Met haar trouwde Filips in 1559. Deze Isabella van Valois was eigenlijk bestemd voor Filips’ zoon Don Carlos, maar bij nader inzien leek het de 34-jarige koning beter dat hijzelf met haar trouwde. Bij Isabella kreeg hij twee dochters, maar geen zonen. Isabella stierf na een aantal miskramen in 1568.

● De behoefte aan een mannelijke erfgenaam bracht de koning in 1570 tot een vierde huwelijk. Zijn oog was gevallen op zijn 21-jarige nicht Anna van Oostenrijk, dochter van zijn oom Maximiliaan II, die keizer was over het Oostenrijkse deel van het Habsburgse Rijk. Uit deze verbintenis werd de latere Filips III geboren. Hij was een jongen met een ziekelijk gestel en geringe geestesgaven. Anna stierf in 1580 tijdens een pestepidemie. Hierna bleef Filips nog achttien jaar weduwnaar. Hij leefde eenzaam en teruggetrokken in zijn kolossale paleis in Madrid, het Escoriaal.

De mens Filips

Het is moeilijk iets te zeggen over de mens Filips II, omdat hij afgeschermd en teruggetrokken leefde. De 19e-eeuwse Belgische rijksarchivaris Louis Prospère Gachard schetste na een onderzoek van Filips’ correspondentie een wat gematigder beeld van hem dan dat we tegenkomen in het felle verweerschrift van Willem van Oranje, de ”Apologie” uit 1581. Daarin werd Filips II neergezet als een wrede, fanatieke koning die niet alleen politieke tegenstanders (die hij rebellen en ketters noemde), maar ook zijn eigen vrouw Isabella van Valois en zijn zoon Don Carlos ombracht. Voor het laatste zijn echter geen harde bewijzen te vinden.

Filips II is in zijn jonge jaren opgevoed door zijn zachtaardige en gevoelige moeder, Isabella van Portugal. Op de universiteit van Alcalá kreeg hij een humanistische vorming. Alleen van het Hebreeuws moest hij niets hebben. Voor Joden was immers in Spanje geen plaats meer.

Zijn politieke scholing kreeg Filips van zijn vader, Karel V. Samen maakten ze lange reizen door Europa en zo werd hij zorgvuldig voorbereid op zijn taak.

Eenheid

De rooms-katholieke godsdienst beïnvloedde niet alleen zijn persoonlijk optreden, maar bepaalde ook Filips’ politieke beslissingen. Eenheid van de kerk en van zijn rijk was het doel dat hij nastreefde. Verdeeldheid op religieus gebied stelde hij gelijk met het ontbinden van de staatkundige samenhang van zijn rijk.

Filips hanteerde de pauselijk bul ”Exigit sinceras devotionis” uit 1478, waarin ketterij „goddelijke majesteitsschennis” werd genoemd, als richtlijn voor zijn beleid. De bul was streng voor ketters: executie of levenslange verbanning en verbeurdverklaring van bezittingen werd hun in het vooruitzicht gesteld.

Paus Pius V en kardinaal Granvelle waren daarbij Filips’ adviseurs en de wrede hertog van Alva zijn militaire uitvoerder. Door dik en dun steunden zij Filips II, die zichzelf zag als de leider van de Contrareformatie en als uitvoerder van de decreten van het Concilie van Trente.

De belangen van de Rooms-Katholieke Kerk en die van Spanje waren voor Filips één. Concessies in de richting van de „vijanden van de christenheid” waren uitgesloten. Bij de bestrijding van „het Turkse gevaar” werden grote successen geboekt, maar de protestanten kreeg Filips niet onder de duim. Zij weigerden te accepteren dat de rooms-katholieke godsdienst als enige moest worden aanvaard.

Filips II heeft 42 jaar geregeerd en was de machtigste vorst van Europa. Spanje was in die tijd de grootste maritieme mogendheid en Filips had de beschikking over het beste leger. Zijn koloniale rijk strekte zich uit in Midden- en Zuid-Amerika. De rooms-katholieke godsdienst en de Spaanse taal werden daar ingevoerd.

Zeer godsdienstig

Filips II wordt herinnerd als een zeer godsdienstig, ascetisch en mystiek persoon. Hij hield zichzelf voor een dienaar van God. Hij was een man met een eerzuchtig en besluiteloos karakter. Filips II werd gekweld door veel tegenslagen in zijn privéleven en in zijn godsdienstig-politieke streven.

Hij eindigde zijn leven in een klein sober kamertje van het Escoriaal, onder felle koortsen en jichtaanvallen, met een kaars in de ene en een crucifix in de andere hand. Toen hij ging sterven, schreef hij alle ellende toe aan zijn zondige leven. Voortdurend sprak hij de woorden: ”Vader, Uw wil geschiede”.

De auteur is historicus en econoom.