Het probleem van kerksluitingen door secularisatie is niet nieuw in Europa. Zo zijn de afgelopen achttien jaar in Duitsland zeker 500 rooms-katholieke kerken gesloten. De komende jaren zal ongeveer hetzelfde aantal in Nederland worden afgestoten.

Het probleem leek tot voor kort in Italië, het thuisland van de paus, niet te bestaan. Maar met afnemend kerkbezoek en een bestand van ruim 26.000 parochiekerken –vaak gelegen op het platteland, dat in veel gevallen te maken heeft met een teruglopende bevolking– zijn kerksluitingen niet uit te sluiten.

Het fenomeen van kerksluiting is zelfs niet nieuw. Een kerk in Como is tegenwoordig een garage, een godshuis in het Zuid-Italiaanse Montescaglioso is een buurthuis geworden. Zelfs in Rome zijn kerken ontwijd. Een voormalige kerk, tussen de Trevi-fontein en de Spaanse Trappen, is tegenwoordig een restaurant en draagt –vertaald– de naam ”Gewijd en ongewijd”.

Maar het is zover bekend de eerste keer dat het Vaticaan de regie in handen neemt wat betreft de vraag: wat doen we met kerken die niet meer in gebruik zijn? Na afloop van een conferentie, eind vorige week op de pauselijke universiteit Gregoriana in Rome, hebben de deelnemers van nationale bisschoppenconferenties enkele richtlijnen aangenomen. Die moeten handvatten bieden voor de gehele Rooms-Katholieke Kerk. De richtlijnen worden later deze week door de Pauselijke Cultuurraad gepubliceerd.

Evangelisatie

Wat de richtlijnen precies behelzen, is nog niet bekend. De paus heeft wel al aangegeven welke richting ze op moeten gaan.

In een boodschap aan de deelnemers van de conferentie schreef Franciscus dat hij „waardige oplossingen” zoekt voor kerkgebouwen die niet langer nodig zijn. Hij noemt (rooms-katholieke) kerken „heilige tekenen”, die ook als ze niet meer als zodanig worden gebruikt, een rol behouden in de gemeenschap. Zulke kerken worden door de gemeenschap beschouwd als „getuigenissen van het geloof van die gemeenschap.” En om die reden zijn ze „een instrument van evangelisatie”, aldus de paus.

Het afstoten van een kerk mag „nooit gebeuren als dat aanstoot geeft aan de gelovigen.” Het is duidelijk: een kerk mag niet aan de eerste de beste bieder worden verkocht. Een stop derhalve op het hergebruik als bar, restaurant of discotheek.

De beslissing wat er met een rooms-katholieke kerk gebeurt, ligt hoe dan ook bij de bisschop, erkent ook de paus. Maar een verkoop moet wel heel goed worden overwogen, waarschuwde Paweł Malecha van de Apostolische Signatuur, de hoogste rechtbank van de Heilige Stoel, vorige week. „Het kerkrecht is alleen van toepassing als het gaat om het ontwijden van een kerk. Maar zodra een kerk vervreemd is van kerkelijke controle, is deze niet langer onderworpen aan het kerkrecht.”

Daarna is het een zaak van het burgerlijk recht. „Daarom is het van belang goede betrekkingen te onderhouden met de lokale overheid”, aldus Malecha.

Wat er kan gebeuren als de verkoop onzorgvuldig gebeurt, laat het voorbeeld zien van de Milanese pub La Chiesetta. De bar is gevestigd in een voormalige rooms-katholieke kerk uit de achttiende eeuw. De pub prijst zich aan als de „ideale profane plek” en schenkt cocktails als ”Judasbloed” en ”Onze Vader”.

Moskee

Het is ook niet de bedoeling dat een moskee de plaats van een kerk inneemt. „Als in een buurt of in een stad de islamitische gemeenschap behoefte heeft aan een godshuis, dan moet er een moskee worden gebouwd. Het is moeilijk om een voormalige kerk om te vormen tot een moskee. De identiteiten zijn te verschillend”, zei kardinaal Gianfranco Ravasi, voorzitter van de Pauselijke Cultuurraad, zaterdag in de Italiaanse krant Il Messaggero.

Maar dat moet geen reden zijn om met de armen over elkaar te zitten. „Het is zaak om snel tot actie over te gaan”, stelde Thomas Coomans, architectuurhistoricus van de universiteit van Leuven (België) afgelopen week in Rome. „We moeten het risico vermijden dat kerken in verval raken en daarna een gemakkelijke prooi worden voor projectontwikkelaars.”