Zondagmorgen 7 januari 2018. Vlak voordat de dienst in het kerkgebouw van de hersteld hervormde gemeente in Putten begint, ontstaat er op het kerkplein commotie. Een man met een kaal hoofd en een baard staat met een groot spandoek bij de ingang van het terrein. Op het spandoek staat met wilde letters geschreven: „Lauwhartige christenen, jullie maken mij misselijk.” Hij schreeuwt naar de kerkgangers, maakt hen uit voor huichelaars, hypocrieten en achterlijke duivels, roept iets onduidelijks over valse leraars en over mensen die zullen branden in de eeuwige duisternis. De demonstrant staat nog net op de openbare weg. De politie inschakelen heeft weinig zin.

Terughoudend

Kerkelijke gemeenten zijn terughoudend in het verstrekken van informatie over de manier waarop ze op de groeiende onveiligheid reageren. Niet elke gemeente wil daarmee in de krant. Duidelijk is wel dat steeds meer kerken zich voorbereiden op een situatie waarin iemand met verkeerde bedoelingen het kerkgebouw binnendringt.

Lenard Prins is directeur van het particuliere recherchebureau Restment. Restment heeft zich de afgelopen vijf jaar verdiept in de thema’s kerk en veiligheid en kerk en integriteit. Het recherchebureau ondersteunt en adviseert gemeenten zodat ze voorbereid zijn als de veiligheid in en om het kerkgebouw in gevaar komt. „De tegenstellingen in de samenleving nemen toe. De mentaliteit verruwt. De onveiligheid op straat groeit, onder meer doordat de overheid minder toezicht houdt en de politie minder blauw op straat laat zien.”

Het is steeds minder vanzelfsprekend dat de samenleving de kerk met rust laat. Prins signaleert een groeiend aantal incidenten in en rond kerkgebouwen waardoor kerkgangers zich onveilig voelen. „Je hoeft daarbij niet direct over terrorisme te spreken, hoewel dat soms dichtbij komt. Duidelijk is wel dat het ontzag voor de kerk afneemt. Er zijn genoeg voorbeelden voorhanden. Jongelui met bivakmutsen verstoren een kerkdienst. Vreemdelingen trekken tijdens de kerkdienst de deur open en schreeuwen agressieve dingen naar binnen. Tijdens de preek staat opeens een verwarde man op, loopt richting kansel en roept rare taal. Buiten worden fietsen gestolen en auto’s opengebroken. Het aantal insluipingen tijdens kerkdiensten neemt toe. In de garderobe worden zakken gerold. ”

Ook het misbruikschandaal in de Rooms-Katholieke Kerk laat zich hier gelden. „Mensen verliezen het vertrouwen in de kerk, wantrouwen christenen en kerkgangers, of zijn het niet eens met de leer die vanaf de preekstoel verkondigd wordt.”

Op dit punt zou de kerk meer haar verantwoordelijkheid moeten nemen, vindt Prins. Er zijn technische hulpmiddelen waardoor de koster meer zicht krijgt wat er op het kerkplein gebeurt, wie aan de voordeur staat, wie tijdens de kerkdienst naar binnen wil of welke bezoeker afwijkend gedrag vertoont. „Kerken krijgen steeds meer te maken met situaties waarvan je zou willen dat ze aan je deur voorbij gaan. Je kunt niet alles voorkomen, maar de kerk moet wel weten hoe ze met ongewenste situaties moet omgaan.”

Onrust vanbinnen

De kerk heeft niet alleen te maken met onrust in de samenleving, ook vanbinnen speelt er steeds meer. Prins: „De wereld zit ook in de kerk. Want wat er in de wereld gebeurt, gebeurt in de kerk ook. Het gaat niet alleen om de buitenwereld die met een geweer in de hand of met een tulband op het hoofd de kerk binnenkomt. Als het om de zonde gaat, heeft de kerk niet zoiets als een status aparte. Ook in de gereformeerde gezindte kom je machtsmisbruik en seksueel misbruik tegen, in het jeugdwerk of in het pastoraat. Ook kerkmensen frauderen en sjoemelen, ook in onze gezindte zijn er mensen die stelen, anderen afpersen of chanteren. En ook bij ons zie je jongeren die naar rechts radicaliseren. Misstanden binnen de kerk leiden ertoe dat mensen hun geloof kwijtraken en los raken van God. Ik zou zeggen: Kerk, neem dit serieus.”

Wat doet de kerkenraad als ze geconfronteerd wordt met seksueel misbruik? Prins: „De mens wil van nature geen sores. Vroeger stopten we dat in de doofpot, maar de doofpot werkt niet meer. En dat is ook goed, want alles wat je verzwijgt, komt als een boemerang terug. Als je een rotte vis onder het tapijt schuift, gaat die echt een keer stinken. Maar hoe ga je er als kerkenraad dan mee om? Schakel je hulpverlening in? Doe je aangifte? Kom je met de problemen naar buiten? Naar mijn idee moet de kerk altijd de waarheid spreken en transparant zijn.”

Misstanden binnen de kerk wekken een gevoel van schaamte op, zegt Prins. „De kerk moet een betrouwbaar instituut zijn, waar mensen zich veilig voelen. Binnen de kerk zijn mensen erg loyaal aan elkaar en willen graag de lieve vrede bewaren. Als in die sfeer vertrouwen wordt geschaad, is dat dubbel schadelijk. Tegen geweld van buitenaf kan de kerk zich wapenen met hekken en camerasystemen. Maar misbruik, intimidatie of ongewenst gedrag binnen de kerk, dat wordt vaak een uitslaande heidebrand.”

Geen verrassingen

Recherchebureau Restment biedt trainingen op het gebied van veiligheid en integriteit, om ervoor te zorgen dat kerkenraadsleden en kosters niet voor onaangename verrassingen komen te staan. „Als de hele gemeente binnen zit om naar de preek te luisteren, is het wel fijn dat de koster kan zien wat er buiten gebeurt. Het geeft al een stuk rust als je ervoor zorgt dat de kerk niet van buitenaf geopend kan worden en als er camera’s rond het kerkterrein hangen. Komt er nog een kerkganger die te laat is, iemand die zich in de aanvangstijd heeft vergist, dan ziet de koster hem aankomen en kan hij de deur opendoen. Als we ons met elkaar meer bewust zijn van mogelijke calamiteiten, is er al veel gewonnen.”

Problemen binnen de kerk kunnen vaak voorkomen worden door mensen te screenen voordat ze een bepaalde functie krijgen. „Want voordat je het weet, belanden mensen in een functie die ze niet zouden moeten hebben. Het komt echt voor dat een veroordeelde zedendelinquent een kinderkamp gaat leiden, of dat iemand zieke gemeenteleden naar het ziekenhuis rijdt, terwijl hij een rijontzegging blijkt te hebben vanwege alcoholmisbruik. Zoiets wil je als kerk toch voorkomen.”

De wereld verandert, stelt Prins vast. „Niet alle bedreigingen zijn met hekken en camera’s op te vangen. Als we die camera’s, figuurlijk bedoeld, bínnen de kerk zouden ophangen, wat komt er dan allemaal naar boven? Dan is het de vraag: Staan we dan met de mond vol tanden, of weten we wat we moeten doen?”

Een bivakmuts in Goes

Januari 2016. Tijdens een zondagochtenddienst in de christelijke gereformeerde kerk in Goes stapt opeens een man met een bivakmuts via een zijingang de kerk binnen.

Koster J. Koning: „De gemeente bleef gelukkig rustig. Er ontstond geen paniek. De man wekte de indruk dat hij met zijn mobieltje een foto van de kerkdienst probeerde te maken, waarna hij uit zichzelf ook weer vertrok. Buiten hebben we nog geprobeerd om de man te achterhalen, maar hij bleek reeds verdwenen te zijn. We hadden graag nog even met hem gepraat, om te horen wat zijn bedoeling nu precies was, maar dat bleek helaas niet mogelijk.”

Het incident liet in de gemeente wel gevoelens van onveiligheid na, zegt Koning. „Sindsdien hebben we de deuren tijdens de dienst op slot gedaan, in afwachting van een verbouwing van de kerk die er al stond aan te komen.”

De kerkverbouwing is inmiddels net achter de rug. Koning: „Het laatste wat er nu nog moet gebeuren is het installeren van camera’s, zodat we in de kerk op schermen kunnen zien wat er precies rond de ingangen van het gebouw gebeurt. We hebben zoiets liever niet nog een keer.”

Toezichthouders in Nunspeet

De gereformeerde gemeente van Nunspeet heeft sinds begin 2017 een commissie veiligheid. Een van de coördinatoren van de commissie is Christan van der Weele. „Het was december 2016. Buiten onze kerk staan altijd heel veel fietsen. Die zondagmorgen ook. Op een gegeven ogenblik stopt er een bestelbusje met een platte kar bij de fietsenstalling. Een paar mannen tillen een vracht fietsen op de platte laadbak en weg zijn ze. Dat deden ze die ochtend bij meerdere kerken in het centrum van Nunspeet.”

De kerkenraad stelde daarop een commissie veiligheid in. Deze kreeg als taak ervoor te zorgen dat de kerkdienst ongestoord kan verlopen en dat er tijdens de diensten geen eigendommen van kerkgangers worden ontvreemd.

„We hebben overleg gevoerd met de wijkagent. We hebben camera’s opgehangen en binnen monitoren geplaatst zodat we konden zien wat er tijdens een kerkdienst rond het kerkgebouw gebeurt. Leden van de commissie veiligheid lopen voor en na de dienst in gele hesjes buiten. Op die hesjes staat de tekst: ”Toezichthouder kerk”. Zij zijn erin getraind om verdacht gedrag vast te stellen en daar mensen op een vriendelijke en gastvrije manier op aan te spreken. Ook vreemden moeten zich natuurlijk welkom voelen, maar we moeten wel zorgen voor elkaars veiligheid. Iedereen mag binnenkomen, maar iedereen moet zich ook veilig voelen. We willen alle onrust liefst bij de voordeur opvangen.”

In het centrum van Nunspeet staan meer kerken, zoals de christelijke gereformeerde kerk en de hervormde Dorpskerk. De kosters van deze kerken kunnen via een groeps-app elkaar waarschuwen als er onraad dreigt of als er iets niet pluis lijkt te zijn.

De commissie veiligheid heeft ook gekeken naar de vele sleutels die van het kerkgebouw in omloop waren. Van der Weele: „We hebben een sleutelplan opgesteld, zodat we nu precies weten wie een sleutel heeft en waarom.”

De eerste zondagen moesten de mensen een beetje wennen aan al die maatregelen. „Sommigen vroegen: Moet dit nu echt allemaal? Maar inmiddels begrijpt iedereen dat de wereld aan het veranderen is. Tijdens zondagse kerkdiensten zitten er meer dan 1800 mensen binnen. De kerk moet wel zijn verantwoordelijkheid verstaan.”

Adviezen van het CIO

Het Interkerkelijk Contact in Overheidszaken (CIO) beschikt over een protocol met daarop een overzicht van adviezen om de veiligheid rond kerken te verbeteren. Aanleiding voor het opstellen daarvan waren vragen vanuit kerken in verband met het mogelijke risico op terreuraanslagen.

Via het protocol raadt het CIO kerken onder meer aan om in het kerkbestuur iemand verantwoordelijk te maken voor veiligheid. Ook wordt geadviseerd plannen op te stellen voor hoe te handelen bij onverwachte situaties en op welke plekken in het kerkgebouw mensen een verhoogd risico lopen. Het CIO adviseert kerken tevens om de veiligheidssituatie te bespreken met de burgerlijke gemeente en de politie.

Een aantal landelijke kerken (waaronder de Protestantse Kerk in Nederland, de Hersteld Hervormde Kerk, de Christelijke Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Gemeenten) adviseert hun gemeenten om het protocol van het CIO als leidraad te gebruiken.