Gemiddeld genomen dan, haast ir. Piet Jacobs zich te zeggen. De TNO-onderzoeker bijt zich al jaren vast in fijnstof in huis en heeft zelfs een volledige proefkeuken ter beschikking, met professionele meetapparatuur. „Bij nieuwbouwwoningen waar de ventilatie niet in orde is, zit het grootste probleem. Zo’n huis is potdicht, heeft vrijwel altijd een open keuken en het geproduceerde fijnstof blijft lang hangen, tot wel een paar uur.”

Terwijl wereldwijd handenvol wetenschappers zich buigen over fijnstof in de buitenlucht, geldt dat voor het binnenmilieu maar mondjesmaat. „Er zijn slechts drie onderzoeksgroepen, waarvan één in Nederland, bij TNO. Dat komt denk ik omdat de overheid vrij gemakkelijk normen kan opleggen en toetsen voor buiten, maar voor binnen is dat lastiger. Dan lijkt de noodzaak voor onderzoek ook kleiner.”

En dat terwijl juist binnen zoveel aan de hand is. „Woningen worden steeds kierdichter, waardoor de ventilatiecapaciteit omhoog moet. Vaak gebeurt dat niet, omdat de normen zijn verouderd. Die zijn nog gebaseerd op de tijd van de dichte keukens.”

Inmiddels is Jacobs er wel achter waar al dat fijnstof in huis vandaan komt. Vooral uit de keuken, en doordat die tegenwoordig vrijwel altijd open is, dwarrelt het zo de woonkamer in én blijft het daar uren hangen. „Dat is meteen het verschil met buiten. In huis moet je het direct afvangen. Lukt dat niet, dan blijft het tot wel zes uur hangen.”

Zwart filter

Bij vlees braden of groente wokken op hoge temperaturen komen enorme hoeveelheden fijnstof vrij, ontdekte Jacobs toen hij vorig jaar samen met zijn onderzoeksteam dagen in de keuken doorbracht om maaltijden te bereiden en tegelijkertijd de hoeveelheid vrijkomend fijnstof te meten. „Zeker als je dat doet zonder goede afzuigkap. En zelfs bij een goede afzuigkap is het aan te raden om op de achterste pitten te bakken en de voorste te mijden, dat scheelt echt gigantisch.”

Kaarsen branden in huis is ook niet altijd even verstandig. Met name als de kaars in een glas staat –en voor het mooie te weinig zuurstof krijgt– of flakkert, komt er veel roet en dus fijnstof vrij. „We hebben dat getest door in het lab drie kaarsen te branden en lucht door een filter aan te zuigen. Na een halfuur was het filter pikzwart”, waarschuwt Jacobs.

Een derde bron is de houtkachel, die niet alleen voor de buurt, maar ook voor jezelf flink wat fijnstof oplevert. „Regelgeving is er nauwelijks”, weet de TNO-er. „De eerste eisen aan houtkachels komen pas in 2022. Daar komt bij dat mensen door gebrek aan kennis en stookervaring de problemen vergroten. Bij mistig of windstil weer moet je de kachel sowieso uit laten.”

Hoewel Jacobs andere bronnen in huis niet wil onderschatten, toch ziet hij de keuken als het grootste probleem. De hoeveelheid fijnstof in huis staat of valt dan ook met een goede afzuiging van de kookplaat. „Recirculatiekappen zijn op dit moment erg populair. Niet in het minst omdat keukenverkopers ze aan de lopende band aanraden, zonder zich te bezinnen op de situatie in de woning. Het lijkt zo makkelijk, een kap die de geur afvangt en de gefilterde lucht de keuken weer inblaast. Een afvoer naar buiten is dan niet nodig en de warmte gaat niet verloren.”

Vuurtje stoken

Juist bij de filters zit het probleem. „Ze vangen nauwelijks fijnstof af, en bij koken op gas slechts enkele weken het schadelijke gas stikstofdioxide”, aldus Jacobs. „Dat betekent dat het zeker in combinatie met koken op gas een verkeerde keuze is. Mensen beseffen niet dat ze in wezen gewoon vuurtje aan het stoken zijn in huis. Met inductie produceer je geen stikstofdioxide en duidelijk minder fijnstof, al ligt dat ook aan de manier waarop je het eten bereidt. In die zin is het versneld dichtdraaien van de Groningse gaskraan zeker toe te juichen.”

Er is één uitzondering op de regel. Fabrikant Atag komt begin volgend jaar met een recirculatiekap voor elektrisch koken op de markt waarvan het koolstoffilter fijnstof voldoende afvangt. Hij is ontworpen in samenwerking met TNO. Jacobs: „Dat vraagt wel discipline van de gebruiker, want zo’n filter moet tijdig worden vervangen. Zo niet, dan verdwijnt het effect als sneeuw voor de zon.”

Dat geldt overigens ook voor motorloze afzuigkappen aangesloten op het ventilatiesysteem van de woning. Het wettelijk minimum voor afzuiging in de keuken ligt op 75 kubieke meter lucht per uur, terwijl voor een goede fijnstofafzuiging vier keer zoveel vereist is. „Mensen die ervoor kiezen om dan maar een afzuigkap met motor te kopen en een gat in de gevel te laten boren zijn op zich verstandig bezig. Maar dat is nog maar een deel van het probleem. Een te krap afzuigkanaal met bochten kan zomaar 70 procent van de afzuigcapaciteit wegsnoepen.” Tel daarbij op dat mensen de afzuiging lang niet altijd op vol vermogen zetten en het vetfilter maar mondjesmaat een vaatwasbeurt geven, dan laat de werkelijke afzuigcapaciteit zich raden.

Gedrag

Ieder huis is anders, maar dat geldt ook voor de eigenaar. De hoeveelheid fijnstof in huis staat of valt met het gedrag van de bewoners. Veel mensen zetten het ventilatiesysteem op de laagste stand of zelfs helemaal uit om energie te besparen, of omdat ze zich storen aan het geluid van de motor. „Energiebesparing op zich is een goed streven, maar het binnenklimaat moet daar niet onder lijden. Bewoners moeten bij de keuze voor energiebesparing ook altijd het effect op comfort en gezondheid meenemen.”

Jacobs is somber over de bestaande situatie, maar hij is er tegelijkertijd van overtuigd dat een goede fijnstofafzuiging haalbaar is. Dat hoeft niet eens zoveel te kosten, als er maar direct bij de bouw rekening mee wordt gehouden.

„Als je de afzuiging goed voor elkaar hebt, is 95 procent van het fijnstof direct weg. Dat kan zelfs geluidloos, met een ventilator op zolder en een extra ruim kanaal dat tot aan de keuken loopt. Als dan ook nog eens de vrijkomende warmte wordt teruggewonnen, heb je het helemaal goed voor elkaar. Dat het zo kan, hebben we afgelopen jaar in een nieuwbouwwoning in Heerhugowaard gedemonstreerd.”

Tegelijkertijd ziet Jacobs dat architecten en fabrikanten nogal eens achter de feiten aanlopen. De nieuwe trend op afzuiggebied is de ”downdraft”, een afzuigkap met een afvang net boven de kookplaat. Ze worden al volop verkocht, maar duidelijkheid over de afzuiging van fijnstof is er nog niet.

Het is nog even wachten op het startsein, maar zodra de goedkeuring er is, krijgt Jacobs een nieuwe proefkeuken en kan hij weer dagenlang de keuken in om dit nieuwe systeem te testen. Naar de resultaten is het alleen nog maar gissen, maar tot die er zijn adviseert Jacobs voorzichtigheid bij eventuele aanschaf. „Zeker in combinatie met gas zou ik niet aan downdraft beginnen. De warmte van de vlam gaat zo snel omhoog, die trek je echt niet meer naar beneden.”

Minuscule deeltjes

in de lucht

Fijnstof is een verzamelnaam van minuscule deeltjes die in de lucht zweven. Bijvoorbeeld van natuurlijke oorsprong, zoals zeezout en zand. Roetdeeltjes en uitlaatgassen nemen in stedelijke gebieden een grote plaats in. Ook de veehouderij produceert veel fijnstof. De kleinste deeltjes, met een diameter kleiner dan 2,5 micrometer, zijn gemiddeld genomen het schadelijkst voor de gezondheid. Hoe schadelijk fijnstof precies is, valt moeilijk te zeggen. Het ligt ook aan de herkomst van het stof en de lichamelijke conditie van een persoon. Wel is helder dat blootstelling van fijnstof op korte termijn longproblemen kan veroorzaken of versterken. Op de lange termijn kan het tot hart- en vaatziekten en zelfs kanker leiden.

Voor deeltjes kleiner dan 2,5 micrometer is de Europese norm 25 microgram per kubieke meter lucht, gemiddeld per jaar. Er komt steeds meer besef dat deze norm aan de hoge kant is. De Wereldgezondheidsorganisatie houdt het op 10. In Nederland ligt de gemiddelde waarde op 14, in de steden iets hoger.

Wat kun je zelf doen?

Zorg dat de afzuigkap tot over de voorste pitten reikt en minimaal 300 kubieke meter lucht per uur naar buiten afvoert.

Bak, braad en wok uitsluitend op de achterste pitten, met de afzuigkap op de hoogste stand.

Zet de mechanische ventilatie in huis op de hoogste stand.

Zet broodroosters, tosti-ijzers en airfryers onder de afzuigkap.

Gebruik liever olie dan boter om te bakken. Vooral bakken in roomboter geeft veel fijnstof.

Ventileer extra als er iets aanbrandt, bijvoorbeeld door een raam open te zetten.

Gebruik een pan met antiaanbaklaag en dikke bodem. Bij bakken in roestvrijstalen pannen komt vijf keer zoveel fijnstof vrij.

Vervang de filters van het ventilatiesysteem en de recirculatiekap regelmatig.

Reinig het vetfilter van de afzuigkap om de paar maanden, zo mogelijk in de vaatwasser.

Ga op je neus af. Blijft de bak- en braadlucht lang hangen, dan is dat geen goed teken.

Koop eventueel een fijnstofmeter. Die is de laatste tijd flink in prijs gezakt en kost 200 tot 300 euro.