Schaken is, om het voorzichtig te zeggen, niet de meest favoriete sport onder jongeren en ouderen. Sportiviteit en uithoudingsvermogen zijn bij de denksport net zo belangrijk als bij voetbal, maar toch vinden veel jongeren en ouderen voetbal een stuk leuker. Dat is wel te verklaren, want veel sporten zijn ‘doesporten’, terwijl het bij schaken om denken draait. Daardoor –én door de ogenschijnlijk onbegrijpelijke spelregels en onnavolgbare zetten– heeft het eeuwenoude bordspel een saai imago.

Toch schaken er intussen wereldwijd nog miljoenen mensen, meldt de Koninklijke Nederlandse Schaakbond op zijn website. En de ontwikkelingen in de schaakwereld staan niet stil. Vier eigentijdse schaakspellen kunnen op wereldwijde lof rekenen. Sommige van deze schaakspellen lijken qua vorm nog maar weinig op het klassieke schaakbord, maar alle hebben één gemene deler: alles draait om de val van de koning.

Vooruitdenken

Hoe ingewikkeld schaken ook lijkt, eigenlijk zijn de spelregels vrij eenvoudig. Het spel wordt gespeeld door twee spelers, die de koning van de tegenstander van het bord moeten vegen. Wie eenmaal weet hoe de stukken bewegen, heeft de basisprincipes onder de knie. Daarna wordt het spel ingewikkelder. Bij schaken is het namelijk belangrijk dat spelers vooruitdenken en zich veel mogelijke zetten kunnen inbeelden; alleen zo kunnen ze de tegenstander een stap voor zijn. Wie goed strategisch kan denken, staat op voorsprong; minder abstracte denkers lopen al snel tegen de grenzen van hun fantasie aan. Geduld is bij schaken eveneens belangrijk: een echt goede schaakpartij kan zomaar een paar uur in beslag nemen. De langste schaakpartij ooit duurde zelfs 24 uur en 30 minuten.

Bijna 3000 jaar lang waren er voor het schaakspel altijd twee spelers nodig. Door de opkomst van kunstmatige intelligentie veranderde dat en konden schaakliefhebbers het ook opnemen tegen een computer. Inmiddels kunnen computers zo goed schaken dat ze de beste schakers verslaan. Vorig jaar werd Googles AlphaZero zelfs in vier uur vanuit het niets de beste schaakcomputer ter wereld.

Virtuele tegenstander

De komst van de schaakcomputer riep in de beginjaren de nodige weerstand op, maar de techniek bood tegelijk nieuwe kansen voor schakers die geen tegenstanders konden vinden. Dankzij de computer kunnen zij het nu eindelijk opnemen tegen een virtuele vijand. InfiVention Technologies brengt die nu zelfs tot in de huiskamer. Het Indiase bedrijf bracht eerder dit jaar Square Off –„het slimste schaakbord ter wereld”– op de markt. De ingrediënten: 64 lichte en donkere vakken, 32 schaakstukken, magneettechnologie en flink wat kunstmatige intelligentie. Het leidde tot een schaakbord dat alle zetten analyseert en daarna zelf een schaakstuk verzet. Dat levert een wonderlijk schouwspel op: een paard dat uit zichzelf een paardensprong maakt en een dame die gracieus over het schaakbord schrijdt.

De innovatie in de schaakwereld werd met gejuich begroet: Square Off werd bedolven onder de prijzen en heet „het beste wat schaken in de afgelopen honderd jaar is overkomen.” Spelers kunnen op het Square Off-bord niet alleen tegen een computer schaken, maar zelfs via een app op afstand de strijd aangaan met miljoenen andere schaakliefhebbers. In de app zijn bovendien analyses en inzichten te vinden, waardoor schakers hun spel kunnen verbeteren. Doordat gebruikers uit twintig moeilijkheidsniveaus kunnen kiezen, is Square Off geschikt voor zowel beginners als grootmeesters.

Zoals bij elke innovatie hapert er ook hier weleens wat: de schaakstukken blijken nog wat wankel en bewegen soms zelfs helemaal niet. Toch lijkt de combinatie van een fysiek spelbord met kunstmatige intelligentie de belofte van de toekomst: veel schaakliefhebbers tonen zich op internet lyrisch over de mogelijkheid om in hun eentje te schaken op een echt schaakbord. Andere fans hebben minder met schaken, maar kopen het bord vanwege het hoge gadgetgehalte. Met een bedrag van ruim 200 euro voor de instapvariant is het spel niet goedkoop, maar de vernieuwende technologie maakt dat ruimschoots goed. Helaas zijn de kinderziektes nog een sta-in-de-weg voor een onbekommerd potje schaken. Op dat gebied wint de menselijke geest het voorlopig van de kunstmatige intelligentie.

Wereldbol

De Amerikaan Matthew Alexander is dol op schaken. Hij introduceerde daarom een eigen schaakspel, maar koos voor een heel andere invalshoek. Alexander maakte een „schaakbord zonder randen”, zoals hij het zelf noemt, maar dat is een understatement voor een bord dat nog het meest lijkt op een wereldbol met schaakstukken. Mensen spelen hun partij door de schaakstukken over de bol te verplaatsen. Doordat het schaakbord helemaal rond is en het ene vak groter is dan het andere, is dat een uitdaging. Magneten voorkomen echter dat de schaakstukken van het ‘bord’ vallen, waardoor er weinig mis kan gaan. Langs de randen ontbreken echter de bekende letters en cijfers, waardoor spelers maar zo het overzicht kwijt kunnen raken. Tegelijk biedt het schaakbord ruimte voor een staaltje psychologische oorlogsvoering: door de schaakglobe eindeloos over de horizontale as te draaien, wordt het de tegenstander onmogelijk gemaakt om het overzicht op het verder niet al te grote schaakbord te bewaren.

Nieuwe dimensie

Een ander nieuw schaakspel van Amerikaanse bodem is Kamikaze Chess. Kamikaze-schaak is op zich geen nieuwe variant, maar bedenker Paul Robinson koos voor een andere insteek. Zijn schaakkaartspel bestaat uit 64 dubbelzijdige kaarten met de 32 schaakstukken en acties. De actiekaarten bepalen wat een speler moet doen, legt Robinson op zijn website uit: als een schaakstuk op een aanvalskaart komt, mag het stuk nog een keer worden verzet. Komt het op een ‘ontsnappingskaart’, dan is het schaakstuk immuun voor de volgende zet van de tegenstander. Deze acties geven een heel nieuwe dimensie aan het schaakspel. De kaarten kunnen bovendien met klassieke schaakstukken worden gecombineerd voor een heel scala aan andere schaakvarianten. Met een formaat van 5 x 5 centimeter zijn de kaarten heel eenvoudig mee te nemen. Dat is handig voor wie op vakantie of op school wil schaken.

Zonder ballast

Ten slotte liet Invented4 zich inspireren door het eeuwenoude schaakspel. Het Sloveense bedrijf gooide het echter over een heel andere boeg en introduceerde Less. Less wordt verkocht als ”Like Chess but Less!” en werkt ogenschijnlijk een stuk eenvoudiger: schaken zonder de ballast dus. Het uitleggen van de spelregels kost niet meer dan een minuut: iedere speler mag per ronde een aantal zetten doen, waarbij de ene zet zwaarder weegt dan de andere. Doel van het spel is om vier stenen eerder dan de tegenstander aan de overkant van het ‘spelbord’ te krijgen. Als die regel eenmaal helder is, biedt het spel urenlang spelplezier.

Less is, net als Kamikaze Chess, een kaartspel waarbij gebruikers zelf hun spelbord samenstellen. Doordat het bord elke keer anders kan worden neergelegd, zijn er meer dan 100.000 combinaties mogelijk. Wanneer het spelbord wordt uitgebreid met een extra Less-set kan het spel zelfs door vier spelers worden gespeeld. Ondanks de inspiratiebron is de gelijkenis met het klassieke schaakbord al snel ver te zoeken: daardoor wordt Less echt een spel op zichzelf, en veel minder een variant op het bekende schaakbord.

Toch slagen alle vier de ‘schaakspellen’ erin om de belangstelling voor het eeuwenoude bordspel aan te wakkeren. Niet alleen fanatieke, maar ook beginnende schakers en zelfs ‘schaakleken’ kiezen voor een variant op het klassieke schaakbord of voor de Square Off-versie met kunstmatige intelligentie. De animo voor de spellen laat zien dat er nog steeds een markt is voor schaakspellen, ook al worden ze in een moderner jasje gestoken. Ondanks dat schaken het moet afleggen tegen andere sportactiviteiten lijkt het einde van de denksport nog niet in zicht.