De Russische president Poetin wordt vaak neergezet als beschermer van christelijke waarden en normen in het moderne Rusland. De rol van de kerk in het Rusland van 2018 is voor een groot deel politiek. Met deze ‘zachte kracht’ wil het Kremlin de harten veroveren van mensen in het nabije buitenland (landen zoals Oekraïne en Wit-Rusland) én in lidstaten van de Europese Unie.

De toestemming van patriarch Bartholomeüs van Constantinopel voor een officiële afscheiding van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk van het Russische patriarchaat is een dikke streep door de rekening van zowel Poetin als het hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk, vader Kirill. Het gezamenlijke doel van Poetin en de kerk, de invloed van Rusland in de ‘Russische wereld’ uitbreiden, komt hierdoor immers in gevaar.

Lees ook

Russische kerk breekt met Constantinopel

Portemonnee

Die wereld gaat verder dan de Russische grens. Ook in Oekraïne heeft het patriarchaat van Moskou een dikke vinger in de pap. Niet alleen in de hoofden en harten van de orthodoxe gelovigen, maar ook in de portemonnee: heel veel kerkgebouwen en parochies behoren toe aan de Russisch-Orthodoxe Kerk. Zowel de Russische kerk als het Kremlin wil de belangen van de Russisch-Orthodoxe Kerk daarom koste wat het kost verdedigen.

„De Russische kerk zal niet lijdelijk toezien hoe de Oekraïense kerk zich afscheidt van het patriarchaat van Moskou”, zei ook aartsbisschop Clement Vecheria, zegsman van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk, die nog wel valt onder het patriarchaat van Moskou. En metropoliet Hilarion verklaarde dat de Russisch-Orthodoxe Kerk de afscheiding ziet als onwettig en ongegrond: „De Russisch-Orthodoxe Kerk erkent de beslissing niet en zal het er niet bij laten zitten.”

De Russisch-Orthodoxe Kerk was met 150 miljoen leden (meer dan de helft van alle orthodoxen) de grootste kerkgemeenschap binnen de Byzantijnse Kerk. Russische staatsmedia lieten dinsdag weten dat de Russisch-Orthodoxe Kerk de banden met het patriarchaat van Constantinopel (het huidige Istanbul) verbreekt. De kerk houdt de patriarch van Constantinopel verantwoordelijk voor dit eerste grote schisma sinds de Byzantijnse Kerk zich in 1054 afscheidde van de Rooms-Katholieke Kerk. De rest van de orthodoxe kerken moet nu kiezen voor Constantinopel of Moskou. Hierdoor kan Rusland zomaar geïsoleerd raken.

Harde taal lijkt averechts te werken: hoe harder Rusland schreeuwt, hoe sneller Oekraïne wegrent van Moskou. De relatie verslechterde vooral na 2014. Door de inname van de Krim en het slepende conflict in het oosten van Oekraïne vluchtten veel Russen die in de conflictzone woonden naar meer Oekraïenstalige plaatsen. Ze integreerden daar.

Vazalstaat

De neuzen van de Oekraïense bevolking staan meer dan ooit dezelfde kant op: richting Europa. Het Oekraïense nationalisme is nu veel wijder verbreid dan toen het conflict net begon. Het land was onder de verjaagde president Janoekovitsj feitelijk een vazalstaat van Poetin. Door het conflict wil Oekraïne steeds minder te maken hebben met Rusland én de Russische kerk: de Russisch-Orthodoxe Kerk was namelijk erg traag in het veroordelen van het geweld in het oosten van Oekraïne; ze lijkt het conflict alleen maar aan te moedigen.

De kerkelijke afscheiding, na meer dan drie eeuwen Russisch gezag, is louter politiek gemotiveerd: het gaat nauwelijks over geloofsonenigheden. De zondagse diensten zullen er niet anders gaan uitzien. Politici in Kiev varen wel bij de gepolitiseerde discussie: niet voor niets deed juist de president, Petro Porosjenko, de aanvraag voor een onafhankelijke Oekraïense kerk. De verkiezingen van volgend jaar mei worden dus een ‘makkie’ voor Porosjenko, die zich laat voorstaan op zijn rol als religieuze voorvechter van het Oekraïense volk.

Opvallend is dat de afscheiding van de Oekraïense kerk op het moment komt dat de Russische president onder druk staat van zijn eigen bevolking. De Russen voelen de gevolgen van de agressieve politiek van hun leider in hun portemonnee. Het volk lijdt onder de sancties, de verhoging van de pensioenleeftijd en de „spionnenmanie” in het Westen – zo wordt de jacht op Russische spionnen in Europa en de Verenigde Staten in de Russische politiek genoemd.

Derde Rome

Nu blijkt dat „broederland” Oekraïne toch niet zo’n lieve broeder meer is, verliest Poetin zijn politieke stokpaardje. Oekraïne wordt in Rusland altijd nog gezien als broederland, en dat kleurt Poetins buitenlandbeleid: hij wil meer dan alleen macht binnen de grenzen van Rusland, hij wil de ‘Russische wereld’ onder controle krijgen. Poetin wil terug naar de machtsstatus die Rusland had in de Koude Oorlog, en daar hoort Oekraïne bij. Hij weet dat Rusland zonder Oekraïne geen culturele en politieke wereldmacht is en heeft de kerk in Moskou altijd gebruikt om te proberen de macht in Oekraïne uit te breiden. Maar door de kerkelijke afscheiding is die invloed voorgoed voorbij.

De afgelopen jaren gebruikte Poetin de kerk om Rusland als bolwerk van traditionele waarden te projecteren. Het verliezen van het Oekraïense patriarchaat vermindert de invloed van Rusland in de oosterse orthodoxie. Moskou beweert al vijf eeuwen lang dat het het Derde Rome is. Zonder Oekraïne is deze claim echter nauwelijks hard te maken. De Russen hebben de Oekraïense kerk nodig om hun bestaan te verklaren: Kiev is immers de geboortegrond van het Russische christendom.

Geweld

Wat de gevolgen zijn van de kersverse onafhankelijke kerk moet nog duidelijk worden. Dmitri Peskov, zegsman van het Kremlin, noemde de ontwikkelingen „zorgelijk.” Hij zei dat de Russische regering de geestelijke verantwoordelijkheid heeft voor het beschermen van alle orthodoxe gelovigen, maar niet zou interveniëren: „De seculiere autoriteiten in Rusland kunnen zich zeker niet bemoeien met de interkerkelijke dialoog. Dat hebben ze nooit gedaan en dat zullen ze ook nooit doen, maar aangezien de orthodoxie een van de religies is in de Russische Federatie, is alles wat er gebeurt in de wereld van de orthodoxie een onderwerp voor verhoogde aandacht van de staat. Maar er kan geen enkele overheidsinterventie in deze processen zijn.”

Toen Peskov werd gevraagd hoe het Kremlin zal reageren op eventuele illegale overname van gebouwen en grond van het patriarchaat van Moskou –enkele radicale groeperingen dreigen dat te doen– antwoordde Peskov: „Als de ontwikkelingen leiden tot illegale acties, dan zal Rusland de belangen van de Russen en Russischsprekenden overal beschermen, op dezelfde manier (en Poetin heeft dit herhaaldelijk gezegd) zal Rusland de belangen van orthodoxe gelovigen beschermen.”

Het wordt nog een hele strijd tussen Kiev en Istanbul enerzijds en Moskou anderzijds. Geweld is daarbij niet uitgesloten. Een groot deel van de kerken behoort nog tot Moskou, maar de laatste jaren zijn al veel kerken onder het juk van Moskou vandaan gegaan en overgestapt naar het leiderschap van Kiev. De Russisch-Orthodoxe Kerk zal dit, in samenspraak met Poetin, niet over haar kant laten gaan. Daar zijn de Russen nu eenmaal te trots voor.