”Stilleven met afbeelding van een heilige” maakt Von Jawlensky (1864-1941) in 1912. Hij behoort dan tot de Russisch-Orthodoxe Kerk, waarin iconen een belangrijke rol hebben in het dagelijks leven. „In elke Russische hoeve hangt wel zo’n icoon”, zegt Benno Tempel, directeur van het Gemeentemuseum.

In Den Haag hangen Von Jawlensky’s portretten op zachtroze wanden. „Daarmee zorgen de conservatoren ervoor dat je dichter bij de Russische ziel komt. In een Russische boerderij hangt een icoon als je binnenkomt rechts bovenin in een hoek van de kamer. Het is geen afbeelding van een heilige, maar een personificatie, een emotionele belevenis, een levende ziel gevangen in verf”, aldus Tempel. Je zou kunnen zeggen dat het spirituele, de beleving van religie, Von Jawlensky met de paplepel is ingegoten.

Vanaf begin twintigste eeuw brengt Von Jawlensky samen met andere kunstenaars de zomers door in Murnau, een dorpje in Zuid-Duitsland. Daar komt hij los van de academische tradities en impressionistische invloeden en maakt hij emotioneel geladen landschappen. Zoals ”Landschap bij Obersdorf”; de bonte kleuren exploderen van het doek. Rood tegen blauw, donker tegen licht; met ferme penseelstreken creëert Von Jawlensky meer dan landschappen, het zijn emotionele achtbanen op nog geen vierkante meter.

Lijden

In de zalen van het Haagse museum geeft de tentoonstelling een veelzijdig beeld van de Russische kunstenaar. Elke ruimte ademt een andere sfeer. Wanden in pastelkleuren, maar ook een zaal met de gebruikelijke witte muren, waar Von Jawlensky’s werk verrassend genoeg gecombineerd wordt met minimal art –eenvoudige vormen en grote vlakken– van de Amerikaanse schilder en beeldhouwer Donald Judd (1928-1994). Terwijl in de zogeheten kabinetten –ze hebben wel wat weg van nissen– de conservatoren Von Jawlensky’s kunst in verbinding brengen met muziek van Bach.

Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, is Von Jawlensky als Russisch burger een staatsvijand van Duitsland. Zijn kunst voldoet niet aan de normen van het nationaalsocialisme en wordt daarmee entartet verklaard. Halsoverkop ontvlucht de schilder het land. In Zwitserland vindt hij via vrienden een klein huis in Saint-Prex, een dorpje aan de noordelijke oever van het Meer van Genève.

Von Jawlensky schrijft daarover: „Ons huis was heel klein en ik had geen eigen kamer, alleen een raam, dat was zogezegd van mij. Maar ik voelde me door al deze vreselijke gebeurtenissen zo somber en ongelukkig dat ik blij was dat ik rustig aan het raam kon zitten om mijn gevoelens en gedachten te ordenen.”

De heldere kleuren van het expressionisme passen dan niet meer bij zijn gemoedstoestand. Hij schrijft: „Iets in mijn binnenste stond mij niet toe om die kleurrijke sensuele schilderijen te maken. Mijn ziel was door het vele lijden veranderd en daarom moest ik andere vormen en kleuren vinden om uit te drukken wat mijn ziel beroerde.”

In Saint-Prex schildert hij, achter zijn raam, voortdurend hetzelfde uitzicht. Hij maakt uiteindelijk bijna 400 van deze Variationen. Waar hij begint met landschappen in reeks te schilderen, mondt het uit in een serie schilderijen op klein formaat, 32 x 42 centimeter: zijn ”Meditations”. Von Jawlensky keert hiermee terug tot zijn portretkunst.

Kerk

In die portretkunst ligt voor de Russische schilder ook het religieuze aspect: „Enkele jaren schilderde ik deze Variaties en toen moest ik een vorm voor het gezicht vinden, omdat ik had begrepen dat de grote kunst slechts met religieus gevoel zou moeten worden geschilderd. En dat kon ik alleen maar tot uiting brengen in het menselijk gelaat”, zo schrijft hij.

In Den Haag hangen acht Meditationen op een rij, kleine donkere schilderijen tegen een donkergrijze wand. In de zaal ligt een warme parketvloer. Er hangt een haast serene sfeer, er ontbreekt nog net een bordje ”Stilte”. Directeur Tempel: „Zoals orgel of gezang een beleving is, zo is kunst ook een beleving. Mensen zijn vandaag de dag ver weg van die beleving.” Hij wijst op de acht Meditationen. „Hier heeft Von Jawlensky zich overgegeven aan penseelstreken. Het is een contemplatief gevoel, de ogen zijn gesloten, een teken van inkeer. De mond is in een neutrale stand, dat geeft een gevoel van introspectie. De kerk is een plek van verbinding met het hogere en de mens. Daar zou ik het liefst deze kunst zien.”