Als arts word je opgeleid om te handelen bij spoedgevallen. Maar toen David van Bodegom (1978) voor het eerst meedraaide in de medische praktijk zag hij weinig spoed- en noodgevallen. „De dagelijkse praktijk had vooral te maken met oudere patiënten met chronische aandoeningen zoals diabetes en hart- en vaatziekten”, zegt Van Bodegom. „Maar op een dag besefte ik dat die chronische aandoeningen net zo goed spoed- en noodgevallen zijn. Diabetes en hartinfarcten zijn net zo dodelijk als twee auto’s die op elkaar botsen. Het enige verschil is dat bij een ongeluk de auto’s in twintig seconden op elkaar botsen en dat het bij verouderingsziekten twintig jaar duurt voordat op de eerste symptomen de fatale klap volgt. Verouderingsziekten zijn een ongeluk in slow motion.”

Ghana

Dat besef was voor hem de aanleiding om zich meer te verdiepen in het verouderingsproces. Hij specialiseerde zich in ouderengeneeskunde en ging voor zijn promotieonderzoek naar het platteland van Ghana. Daar maakte hij hartfilmpjes van meer dan duizend oudere Ghanezen, vaak zelfvoorzienende boeren die iedere dag aten wat er van hun land kwam. „Eén ding viel me al snel op: de typische ouderdomsziektes die je in Nederland iedere dag in de praktijk ziet, kwamen daar nauwelijks voor.”

Natuurlijk, in Ghana is er meer kans op infectieziektes als malaria, tyfus en tbc. Maar tegelijkertijd zijn ouderen in het Afrikaanse land topfit, aldus Van Bodegom. „Ze verouderen heel anders dan mensen in Nederland. Zo hebben ze een goede vetstofwisseling, er was geen oudere die een te hoog cholesterol had. En hun aderen waren in heel goede conditie. Aderverkalking kwam bijna niet voor.”

Conclusie: veel verouderingsziekten zijn eigenlijk leefstijlziekten. Een conclusie die de arts, eenmaal terug in Nederland, moeilijk vond om toe te passen in de dagelijkse praktijk. „Ik kon geen huisarts meer worden. Als ik in een huisartsenpraktijk zou werken en er komt iemand met pijn op de borst, dan zou ik iedere keer denken: was twintig jaar eerder gekomen.”

Leefstijl

Van Bodegom werkt nu als verouderingswetenschapper bij Leyden Academy on Vitality and Ageing, een kennisinstituut dat wetenschappelijk onderzoek doet naar veroudering. Zijn doel: meer aandacht vragen voor het belang van een gezonde leefstijl in de medische wereld. Het Nederlandse zorgsysteem is volgens hem te reactief. „Je gaat pas naar de dokter als er iets mis is. Maar veel verouderingsziekten en welvaartsziekten ontwikkelen zich geleidelijk. Ze hebben te maken met de leefstijl in de jaren ervoor. Als iemand twintig jaar lang te veel eet, rookt, een buikje heeft en te weinig beweegt en vervolgens naar de huisarts komt met pijn op de borst, dan is het eigenlijk al te laat. Huisartsen moeten veel eerder sturen op een gezonde leefstijl.”

Maar dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Er zijn maar weinig mensen die het lukt om hun leefstijl blijvend aan te passen. Dus krijgen ze pillen om de gevolgen van hun ongezonde leven te onderdrukken.

Het medicijngebruik stapelt zich op: in totaal slikken we in Nederland jaarlijks meer dan 9 miljard pillen. Ouderen gebruiken gemiddeld zelfs 1500 pillen per jaar. Geen goede ontwikkeling, zo vindt Van Bodegom. „Medicijnen lossen het probleem niet op. Natuurlijk, ze werken wel. Ze brengen je bloeddruk bijvoorbeeld weer in balans. Maar de gezondheidswinst die je krijgt als je je leefstijl aanpast, is veel groter. Het wordt bijvoorbeeld systematisch onderschat hoe belangrijk een wandeling van een halfuur iedere dag is. Genoeg beweging, daar draait het om.”

En nee, dat hoeft helemaal niet extreem, legt de arts uit. „Je moet net aan je ademhaling kunnen merken dat je bezig bent, verder niet. Mensen denken vaak in extremen: ik moet drie keer per week naar de sportschool, ik moet 20 kilo afvallen. Terwijl kleine stapjes ook goed zijn. Als je 3 kilo afvalt, kun je al van maagzuurklachten afkomen. Een klein beetje verandering heeft al veel effect. En door het rustig aan te pakken, houd je het veel langer vol.”

Medische reflex

Naast beweging zijn er genoeg andere manieren om klachten als maagzuur of een hoog cholesterolgehalte te bestrijden (zie kaders).

Het probleem is dat mensen vaak niet weten dat zulke opties mogelijk zijn. Als ze bij de huisarts komen met een bepaalde klacht krijgen ze meestal medicatie voorgeschreven. Zo zit ons zorgsysteem in elkaar. „De medische reflex is aangeleerd op de opleiding”, zegt Van Bodegom. „Er is weinig aandacht voor leefstijladvies. Daar is ook geen tijd voor. Een consult duurt tien minuten en die tijd is betaald door de zorgverzekeraars. In tien minuten lukt het je als dokter niet om een serieus gesprek met iemand te voeren over zijn dagelijkse routine en al dan niet gezonde leefstijl.”

Gelukkig ziet hij daar langzaam verandering in komen. Zo zit de leefstijlcoach nu in het basispakket van de zorgverzekering. Steeds meer huisartsenpraktijken krijgen een eigen leefstijlcoach en er is meer aandacht voor het belang van een gezonde leefstijl. Maar, zo benadrukt de arts, uiteindelijk ligt het initiatief bij de patiënt. „Die moet het anders willen, dan gaat de dokter het anders doen. Als de patiënt zegt: Doe maar een pilletje, dat vind ik gemakkelijker dan meer bewegen, dan houdt het op.”

Ontpillen. Gezonder leven, minder pillen, David van Bodegom; uitg. Atlas Contact, Amsterdam, 2018; ISBN 9789045036243; 336 blz.; € 19,99.

Hoge bloeddruk

Last van een hoge bloeddruk? Er zijn een paar manieren om zelf de bloeddruk een stuk te verlagen. Je kunt het effect eenvoudig meten; voor minder dan 50 euro koop je een goede bloeddrukmeter.

-Wandel elke dag. Inspanning zorgt ervoor dat de bloeddruk kortdurend stijgt. Deze verhogingen zijn echter niet slecht: regelmatige beweging houdt de vaten juist soepel. Studies laten zien dat je per week maar twee uur hoeft te bewegen om de bovendruk al met 4 streepjes (4 mmHg) te laten dalen: het effect van een halve pil.

• Test je zoutgevoeligheid. Nederlanders gebruiken gemiddeld meer zout dan de 6 gram per dag die maximaal wordt aangeraden. Mannen eten gemiddeld 10 gram per dag, vrouwen 7,5 gram. Verschillende studies laten zien dat een zoutarm dieet de bovendruk gemiddeld met 4 mmHg laat dalen. De een is wel gevoeliger voor de effecten van zout dan de ander.

• Kies kaliumzout. Kalium is een element dat een bloeddrukverlagend effect heeft. Het smaakt iets anders dan keukenzout, maar de meeste mensen kunnen het verschil niet proeven. Dit zout is in de meeste supermarkten te koop.

• Pas op met drop en zoethout. Van drop stijgt bij iedereen de bloeddruk, meer van zoete dropjes dan van zoute drop. Bij iemand die een maand elke dag drop eet, stijgt de bloeddruk als hij gezond is met ongeveer 6 mmHg. Bij mensen met een hoge bloeddruk stijgt de bloeddruk gemiddeld zelfs met 12 mmHg. Ook zoethout heeft dit effect. Let op: dit zit niet alleen in drop, maar bijvoorbeeld ook in sterrenmuntthee.

Maagzuurklachten

Verschillende studies laten zien dat mensen met een paar eenvoudige aanpassingen in hun eet- en slaapgewoonten zonder pillen van hun maagzuurklachten kunnen afkomen.

• Experimenteer met eten. Wat dit is, kan per persoon verschillen. Vaak gaat het om voedingsmiddelen als kruiden, koffie, pepermunt, citrusvruchten, tomaten, chocola en volvette zuivelproducten die problemen geven.

• Eet van kleinere borden. Wanneer je kleinere porties eet, is er meer ruimte in de maag en heb je minder last van zuurbranden. Je kunt jezelf eenvoudig aanleren om kleinere porties te eten door kleinere borden te gebruiken.

• Drink veel water en eet kauwgom. Water verdunt het maagzuur en laat het de goede kant op stromen. Kauwgom zorgt voor de aanmaak van speeksel en dit kan ervoor zorgen dat het maagzuur de juiste kant op stroomt en niet omhoogkomt.

• Gebruik de zwaartekracht: verhoog het hoofdeinde van je bed. Als je gaat liggen, kan het maagzuur veel gemakkelijker omhoog de slokdarm in stromen en klachten geven. Probeer het hoofdeinde van het bed op houten blokken van 15-25 centimeter te zetten of een paar handdoeken onder het hoofdeinde van het matras te leggen.

• Geef je maag de ruimte. Overgewicht zorgt voor extra druk op de maag. Soms verdwijnen de klachten al bij het verliezen van een paar kilo. Draag ook geen kleding of riemen die te strak om de buik sluiten.

Hoog cholesterol

Er zijn een paar leefstijlaanpassingen waarvan bewezen is dat ze het cholesterolhalte verlagen. Deze effecten zijn over het algemeen kleiner dan het effect van pillen. Toch kun je met een gezonde leefstijl je cholesterolwaarde behoorlijk verlagen.

• Eet meer vezels. Een vezelrijk voedingspatroon verlaagt het LDL-cholesterolgehalte. Goede vezels zijn vooral die in haver, gerst en fruit.

• Drink filterkoffie. In koffie zitten cafestol en kahweol, twee stoffen die je cholesterol verhogen. De hoeveelheid van deze stoffen die je binnenkrijgt, is wel afhankelijk van de manier waarop de koffie wordt bereid. De stoffen zijn opgelost in de olie van de koffiebonen. Als je een papieren filter gebruikt bij het koffiezetten, blijven die stofjes in het filter achter.

• Eet elke dag gezonde vetten. Mensen die veel verzadigd vet eten, hebben een hoger cholesterolgehalte. Onverzadigde vetten zijn beter, die zitten vooral in plantaardige voedingsmiddelen en zijn bij kamertemperatuur vloeibaar, zoals olie. Verzadigde vetten zitten vooral in dierlijke producten en zijn bij kamertemperatuur vast, zoals een blok kaas.

• Eet minder transvet. Om houdbare producten als chips en koekjes krokant te houden, worden harde vetten gebruikt die bij kamertemperatuur vast zijn. Hardere vetten zijn ongezonder, met name transvetten.

• Smeer gezonde dingen op je brood. Margarine is beter dan roomboter. Wie margarine eet in plaats van roomboter kan rekenen op een daling van het LDL-cholesterolgehalte van 0,2 mmol/l.

• Eet elke dag een handje noten. De Gezondheidsraad adviseert om elke dag ongeveer 25 gram noten te eten, het liefst niet met te veel zout. Noten bevatten veel gezonde omega 3-vetzuren.